Παρασκευή 30 Ιανουαρίου 2015

Ο Ωριγένης και η αλληγορική ανάγνωση των Γραφών / Origen and the allegorical reading of the Bible

Η μέθοδος που ο Ωριγένης χρησιμοποιεί για να φέρει στην επιφάνεια την κρυμμένη διδασκαλία των Γραφών ονομάζεται συνήθως "αλληγορία". Η φύση καθώς κι οι πιθανές εξαρτήσεις αυτής της αλληγορίας από ανάλογους τρόπους ανάγνωσης κειμένων του αρχαίου κόσμου έχουν προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον. Ειδικότερα, ο Jean Daniélou υποστήριξε ότι η αλληγορία ήταν μια μορφή ερμηνείας που προήλθε από το ελληνιστικό και ιουδαϊκό περιβάλλον του αρχέγονου Χριστιανισμού, ότι διακρίνεται σαφώς από την τυπολογία κι ότι οι δύο αυτοί ερμηνευτικοί τρόποι υιοθετούνται από τον Ωριγένη. Ο Henri de Lubac, από την άλλη, απέρριψε όποια αυστηρή διάκριση μεταξύ των δύο ερμηνευτικών τρόπων κι υποστήριξε ότι η αλληγορία είναι καθαρά χριστιανική μέθοδος. Παρατήρησε επίσης ότι κι οι δύο όροι, αλληγορία και τυπολογία, απαντούν στην ΚΔ ("τύπος"  και "ἀλληγορούμενα"). Κι οι δύο μέθοδοι προδιαθέτουν ότι ο Χριστός βρίσκεται κεκρυμμένος στην ΠΔ και αποκαλύπτεται στην ΚΔ. Στην περίπτωση μάλιστα του Ωριγένη αυτές οι δύο μέθοδοι χρησιμοποιούνται χωρίς διάκριση. 
Η λ. τυπολογία προέρχεται από τη λ. "τύπος", η οποία έγινε terminus technicus στην χριστιανική ερμηνεία των βιβλικών κειμένων και δηλώνει ένα πρόσωπο, ένα γεγονός, ένα πράγμα ή ακόμη και μία τελετή που βρίσκει την εκπλήρωσή του σε μία διαφορετική ιστορική στιγμή ή σε ένα άλλο πρόσωπο. Προϋποθέτει το σχήμα υπόσχεση-εκπλήρωση καθώς και μία χριστολογική ανάγνωση της ΠΔ. Τέτοιες τυπολογικές αναγνώσεις βρίσκουμε ήδη μέσα στην ίδια την ΚΔ. Όσοι την εφαρμόζουν δίνουν βαρύτητα στη "συμμετρία" μεταξύ του τύπου και του αντιτύπου του και για να την εξασφαλίσουν αναζητούν μία ικανοποιητική αναλογία ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ των δύο. Η τυπολογία ουσιαστικά είναι η αναζήτηση αναλογιών και σχέσεων μεταξύ διαφορετικών γεγονότων και προσώπων στην ιστορία της σωτηρίας προκειμένου να διακριβωθεί η κοινή σε όλην την ιστορία αλήθεια της σωτηρίας, η οποία είναι κρυμμένη πίσω από πρόσωπα και γεγονότα.
Η αρχή της αναλογίας όμως εφαρμόζεται και στην αλληγορία. Κατά έναν ανάλογο τρόπο η αλληγορία προϋποθέτει ότι υπάρχει ένα βαθύτερο πνευματικό νόημα πίσω από το γράμμα του βιβλικού κειμένου κι ότι ο ερμηνευτής πρέπει να εισχωρήσει κάτω από την επιφάνεια για να το εντοπίσει. Αντί για τον οριζόντιο προσανατολισμό της τυπολογίας (τη διακρίβωση, δηλ., της σχέσης μεταξύ δύο διαφορετικών σημείων στο συνεχές της ιστορίας), η αλληγορία προϋποθέτει μία κάθετη διάσταση της ερμηνείας. Εκείνοι που είναι πνευματικά ώριμοι θα πρέπει να ακολουθήσουν τα στοιχεία που τους δίνει το κείμενο για να καταλήξουν στο βαθύτερο πνευματικό του νόημα (Κλήμης Αλεξ., Στρωματείς IV 124,6). Mολονότι οι απαρχές ενός τέτοιου τρόπου ανάγνωσης απαντούν στον ελληνικό και στον ιουδαϊκό κόσμο, η αλληγορία των Χριστιανών εκκλ. συγγραφέων διαθέτει στοιχεία σαφώς χριστιανικά. Η εφαρμογή της αλληγορίας στα κείμενα της ΚΔ καθιστά σαφές ότι τα σύνορα με τη λεγόμενη τυπολογία είναι ρευστά σε πολλές περιπτώσεις. Ουσιαστικά η διαφορά αλληγορίας και τυπολογίας είναι στα στοιχεία που συγκρίνει και στο επίπεδο στο οποίο αυτά τα στοιχεία βρίσκονται. 
Οι λόγοι που οι αρχαίοι ερμηνευτές επιλέγουν την αλληγορία φαίνεται να είναι δύο: α) μπορεί να εξηγήσει με ένα εμπνευσμένο τρόπο τις Γραφές και β) μπορεί να ξεπεράσει τις δυσκολίες και αδιέξοδα κάποιες φορές του βιβλικού κειμένου. Ουσιαστικά "μεταφράζει" τις κρυμμένες αλήθειες στη γλώσσα των ιδεών και εμπειριών του εκάστοτε αναγνώστη. Για τον Ωριγένη μάλιστα μία τέτοια ανάγνωση είναι θεμιτή, γιατί είναι αρχαία και γιατί έχει τις ρίζες της στην ίδια την ΚΔ (Κατά Κέλσου 4,42-44· 6,70). 
Η φύση της αλληγορίας προϋποθέτει την στενή σχέση μεταξύ της κατά γράμμα σημασίας και της αλληγορικής κατανόησης του πνευματικού νοήματος του κειμένου. Αυτό σημαίνει ότι το γράμμα δεν απεμπολείται. Για τον Ωριγένη είναι καλό και αληθινό και μπορεί να μεταμορφώσει τις ζωές όσων το διαβάζουν (Κατὰ Κέλσου 1,17). Δεν αρνείται την ιστορικότητα των γεγονότων που διηγείται η Αγία Γραφή. Παρατηρεί μάλιστα ότι "τὰ κατὰ τὴν ἱστορίαν αληθευόμενα" είναι πολύ περισσότερα από εκείνα που έχουν μόνο πνευματικό νόημα (Περὶ ἀρχῶν 4.3.4). Επομένως, η αλληγορική ερμηνεία που υιοθετεί δεν έχει ως σκοπό να υποκαταστήσει ή να απορρίψει το ιστορικό στρώμα του κειμένου, αλλά να το συμπληρώσει. Ο Ωριγένης παραμένει πιστός στις θεολογικές του προϋποθέσεις όσον αφορά στην θεοπνευστία της Γραφής και στην οργανική σχέση της με το δόγμα της ενανθρώπησης. 
Αυτό καθίσταται σαφές στην ερμηνευτική του μέθοδο. Στα πρόσωπα και γεγονότα της ΠΔ ο Ωριγένης διακρίνει την παρουσία του Χριστού και τις αλήθειες που συνιστούν το περιεχόμενο της χριστιανικής πίστης. Διατηρεί την ίδια στάση κι απέναντι στην ΚΔ· δεν αρνείται την ιστορικότητα των γεγονότων, αλλά αναζητά πίσω από αυτά σωτηριώδεις αλήθειες της πίστης. Αυτό καθίσταται σαφές στα βήματα, τα οποία ακολουθεί, όταν ερμηνεύει ένα χωρίο. Πρώτον, παραθέτει τους υπό συζήτηση στίχους. Ακολουθεί  μία σύντομη εξήγηση του ιστορικού νοήματος του κειμένου και των γεγονότων / πραγμάτων που περιγράφει. Έπειτα χρησιμοποιεί άλλα βιβλικά κείμενα προκειμένου να εξηγήσει πιθανές ασάφειες του κειμένου. Στο τελευταίο μέρος της εξήγησης δίνεται μία πνευματική διδασκαλία σε δύο αλληλένδετα επίπεδα: α) αλληγορική κατανόηση του κειμένου και β) επικαιροποίηση και ηθική εφαρμογή στη ζωή των πιστών. 

Δεν υπάρχουν σχόλια: