Eπιστολογραφία και αρχαία χριστιανική γραμματεία: επιστολικό πλαίσιο και επιστολές στα Ψευδοκλημέντια κείμενα
Ο πατριάρχης Φώτιος φαίνεται ότι γνώριζε τα ψευδοκλημέντια κείμενα, καθώς στη Βιβλιοθήκη του αναφέρει την ύπαρξη ενός βιβλίου, το οποίο ο Κλήμης αφιέρωσε με μία επιστολή στον αδελφόθεο Ιάκωβο. Θεωρεί ότι ο συγγραφέας του είναι ο Κλήμης Ρώμης, με τον οποίο συνδέει και την πρώτη επιστολή του Κλήμεντα. Αντίθετα θεωρεί ένα διάλογο μεταξύ του Πέτρου και του Απίωνα ως πλαστή. Πραγματικά οι Ομιλίες αρχίζουν με δύο επιστολές που απευθύνονται στον Ιάκωβο. Στη συνέχεια στο ίδιο έργο περιγράφεται ένας διάλογος μεταξύ του Κλήμεντα και του Απίωνα.
Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο ο Κ. συζητά το περιεχόμενο των επιστολών και του διαλόγου, διερευνά το ρόλο που διαδραματίζουν μέσα στο όλο έργο και αναζητά στοιχεία του φιλολογικού τους είδους.
Ι. Αλληλογραφία με τον Ιάκωβο
Ο πρόλογος των Ομιλιών απαρτίζεται από τρία επιμέρους τμήματα: μία επιστολή του Πέτρου προς τον Ιάκωβο, τη Διαμαρτυρία και τέλος μία μακρά επιστολή του Κλήμεντα προς τον Ιάκωβο. Από την ανάλυσή τους προκύπτουν τα εξής ενδιαφέροντα στοιχεία:
- αυτά τα τρία μέρη ως σκοπό έχουν να προσδώσουν κύρος στο ψευδεπίγραφο κείμενο που ακολουθεί, μία συνηθισμένη κατά την αρχαιότητα πρακτική
- και στα τρία τονίζεται η διατήρηση του Ιουδαϊκού Νόμου κι εκφράζεται μία κριτική του Παύλου
- παρουσιάζεται μία διπλή «κεφαλή» της Εκκλησίας: ο Ιάκωβος και ο Πέτρος (τον οποίο στη συνέχεια διαδέχεται ο Κλήμης)
Στην επιστολή του Κλήμεντα προς τον Ιάκωβο και ειδικότερα στον αποχαιρετιστήριο λόγο του Πέτρου, τον οποίο ο Κλήμης παραδίδει, διασώζεται και η λεπτομερής παρομοίωση της Εκκλησίας με ένα πλοίο.
- με τη βοήθεια των λογοτεχνικών τεχνικών της ανάληψης και πρόληψης ο συγγραφέας δημιουργεί ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο θέτει την όλη αφήγηση ή αντιστρόφως η αφήγηση, που ακολουθεί, είναι το «συνημμένο» στο επιστολικό τμήμα του έργου. Ο Κ. αναφέρει ανάλογα παραδείγματα από τον αρχαίο κόσμο: η Naturalis historiae του Πλίνιου του Πρεσβύτερου ή το Β΄ Μακκ.
- όσον αφορά στην ιστορία της σύνθεσης των ψευδοκλημέντιων έργων ο Κ. διακρίνει 4 τουλάχιστον στάδια: α) τη σημερινή μορφή των Ομιλιών και των Αναγνωρισμών, β) το κείμενο που χρησιμοποίησαν τα δύο ψευδοκλημέντια έργα ως πηγή, γ) προηγούμενες φάσεις αυτής της πηγής και δ) μεταγενέστερες προσθήκες. Ο συνδυασμός αυτών των στοιχείων οδήγησε στη διατύπωση διάφορων θεωριών. Ο Κ. διατυπώνει την υπόθεση ότι τα τρία εισαγωγικά κείμενα ανήκουν στην πηγή των ψευδοκλημέντιων.
ΙΙ. Μία αλληλογραφία στο όνομα του Έρωτα
Στα βιβλία 4-6 των Ομιλιών παραδίδεται η ψευδεπίγραφη αλληλογραφία του Κλήμεντα με μία γυναίκα, με την οποία υποτίθεται ότι είναι ερωτευμένος. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα παιχνίδι, όπου το ρόλο του Κλήμεντα αναλαμβάνει για λογαριασμό του ο Απίων, εθνικός φίλος του πατέρα του Κλήμεντα, ενώ τις επιστολές της υποτιθέμενης γυναίκας συντάσσει ο Κλήμης εν αγνοία του Απίωνος. Η επιστολή του Κλήμεντα-Απίωνα έχει ως θέμα της τον έρωτα και παραθέτει παραδείγματα από τη μυθολογία. Η επιστολή της ανώνυμης γυναίκας- του Κλήμεντα απορρίπτει των κόσμο των θεών ως ψεύτικο και ασκεί κριτική στους ελευθεριάζοντες τρόπους ζωής. Αναλύοντας τις επιστολές των Απίωνα και Κλήμεντα ο Κ. παρατηρεί τα εξής:
- οι επιστολές θυμίζουν ανάλογες σχολικές ασκήσεις στο πλαίσιο του μαθήματος της αρχαίας ρητορικής κατά την αρχαιότητα
- οι επιστολές λειτουργούν ως ενσωματωμένες στο ευρύτερο έργο επιστολές (embedded letters). Ως ανάλογο παράδειγμα ο Κ. αναφέρει το μυθιστόρημα του Αχιλλέως Τατίου Λευκίππη και Κλειτοφών (2ος αι. μ.Χ.) και παραπέμπει επίσης στις ερωτικές επιστολές του Φλ. Φιλοστράτου. Θεωρεί ότι η επιστολή του Απίωνα ανήκει στο είδος των επαινετικών επιστολών, ενώ η απάντηση στο λεγόμενο «εκτικό» τύπο.
- όσον αφορά στη θέση των συγκεκριμένων επιστολών μέσα στην ιστορία σύνταξης των ψευδοκλημέντιων ο Κ. κλίνει στην άποψη ότι αυτές ανήκαν στην πηγή τους. Οπωσδήποτε στη διαμόρφωση του κειμένου του ο συγγραφέας των Ομιλιών χρησιμοποίησε τις γνώσεις του σχετικά με το μυθιστόρημα της αυτοκρατορικής περιόδου καθώς κι εκείνες της ρητορικής.
ΙΙΙ. Αξιολόγηση του επιστολικού υλικού
Σύμφωνα με τον Κ. το υλικό αυτό θα πρέπει να εκτιμηθεί διαφορετικά κατά περίπτωση.
Οι εισαγωγικές επιστολές θυμίζουν κατά πολύ τις Παύλειες επιστολές, μόνο που με ανταγωνιστικό τρόπο προβάλλουν άλλες αυθεντίες και ειδικότερα τον Ιάκωβο και τον Πέτρο (και το διάδοχό του Κλήμεντα) δημιουργώντας έτσι κατά κάποιον τρόπο μια αποστολική διαδοχή
Οι επιστολές μέσα στο κείμενο των Ομιλιών θυμίζουν κατά πολύ τον τρόπο που δύο επιστολές εντάσσονται μέσα στο κείμενο των Πράξεων (η απόφαση της αποστολικής συνόδου, Πρξ 15,23-29, και η επιστολή του Κλαυδίου Λυσία, Πρξ 23,26-30).
Ο Κ. παραπέμπει την άποψη του κλασικού φιλολόγου B. Voss, την οποία εφαρμόζει σε όλο το έργο, ότι δηλαδή η ελληνιστική παιδεία χρησιμοποιείται εντονότερα στο έργο εκεί, όπου η κριτική εναντίον της είναι ισχυρότερη. Καταλήγει: «αυτό που λαμβάνει εδώ χώρα είναι ο αγώνας για τη διαφύλαξη μιας γνήσιας ιουδαϊκής και χριστιανικής παιδείας μέσα σε έναν όλο και ισχυρότερο ελληνορωμαϊκό πολιτισμό».
Ο πατριάρχης Φώτιος φαίνεται ότι γνώριζε τα ψευδοκλημέντια κείμενα, καθώς στη Βιβλιοθήκη του αναφέρει την ύπαρξη ενός βιβλίου, το οποίο ο Κλήμης αφιέρωσε με μία επιστολή στον αδελφόθεο Ιάκωβο. Θεωρεί ότι ο συγγραφέας του είναι ο Κλήμης Ρώμης, με τον οποίο συνδέει και την πρώτη επιστολή του Κλήμεντα. Αντίθετα θεωρεί ένα διάλογο μεταξύ του Πέτρου και του Απίωνα ως πλαστή. Πραγματικά οι Ομιλίες αρχίζουν με δύο επιστολές που απευθύνονται στον Ιάκωβο. Στη συνέχεια στο ίδιο έργο περιγράφεται ένας διάλογος μεταξύ του Κλήμεντα και του Απίωνα.
Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο ο Κ. συζητά το περιεχόμενο των επιστολών και του διαλόγου, διερευνά το ρόλο που διαδραματίζουν μέσα στο όλο έργο και αναζητά στοιχεία του φιλολογικού τους είδους.
Ι. Αλληλογραφία με τον Ιάκωβο
Ο πρόλογος των Ομιλιών απαρτίζεται από τρία επιμέρους τμήματα: μία επιστολή του Πέτρου προς τον Ιάκωβο, τη Διαμαρτυρία και τέλος μία μακρά επιστολή του Κλήμεντα προς τον Ιάκωβο. Από την ανάλυσή τους προκύπτουν τα εξής ενδιαφέροντα στοιχεία:
- αυτά τα τρία μέρη ως σκοπό έχουν να προσδώσουν κύρος στο ψευδεπίγραφο κείμενο που ακολουθεί, μία συνηθισμένη κατά την αρχαιότητα πρακτική
- και στα τρία τονίζεται η διατήρηση του Ιουδαϊκού Νόμου κι εκφράζεται μία κριτική του Παύλου
- παρουσιάζεται μία διπλή «κεφαλή» της Εκκλησίας: ο Ιάκωβος και ο Πέτρος (τον οποίο στη συνέχεια διαδέχεται ο Κλήμης)
Στην επιστολή του Κλήμεντα προς τον Ιάκωβο και ειδικότερα στον αποχαιρετιστήριο λόγο του Πέτρου, τον οποίο ο Κλήμης παραδίδει, διασώζεται και η λεπτομερής παρομοίωση της Εκκλησίας με ένα πλοίο.
- με τη βοήθεια των λογοτεχνικών τεχνικών της ανάληψης και πρόληψης ο συγγραφέας δημιουργεί ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο θέτει την όλη αφήγηση ή αντιστρόφως η αφήγηση, που ακολουθεί, είναι το «συνημμένο» στο επιστολικό τμήμα του έργου. Ο Κ. αναφέρει ανάλογα παραδείγματα από τον αρχαίο κόσμο: η Naturalis historiae του Πλίνιου του Πρεσβύτερου ή το Β΄ Μακκ.
- όσον αφορά στην ιστορία της σύνθεσης των ψευδοκλημέντιων έργων ο Κ. διακρίνει 4 τουλάχιστον στάδια: α) τη σημερινή μορφή των Ομιλιών και των Αναγνωρισμών, β) το κείμενο που χρησιμοποίησαν τα δύο ψευδοκλημέντια έργα ως πηγή, γ) προηγούμενες φάσεις αυτής της πηγής και δ) μεταγενέστερες προσθήκες. Ο συνδυασμός αυτών των στοιχείων οδήγησε στη διατύπωση διάφορων θεωριών. Ο Κ. διατυπώνει την υπόθεση ότι τα τρία εισαγωγικά κείμενα ανήκουν στην πηγή των ψευδοκλημέντιων.
ΙΙ. Μία αλληλογραφία στο όνομα του Έρωτα
Στα βιβλία 4-6 των Ομιλιών παραδίδεται η ψευδεπίγραφη αλληλογραφία του Κλήμεντα με μία γυναίκα, με την οποία υποτίθεται ότι είναι ερωτευμένος. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα παιχνίδι, όπου το ρόλο του Κλήμεντα αναλαμβάνει για λογαριασμό του ο Απίων, εθνικός φίλος του πατέρα του Κλήμεντα, ενώ τις επιστολές της υποτιθέμενης γυναίκας συντάσσει ο Κλήμης εν αγνοία του Απίωνος. Η επιστολή του Κλήμεντα-Απίωνα έχει ως θέμα της τον έρωτα και παραθέτει παραδείγματα από τη μυθολογία. Η επιστολή της ανώνυμης γυναίκας- του Κλήμεντα απορρίπτει των κόσμο των θεών ως ψεύτικο και ασκεί κριτική στους ελευθεριάζοντες τρόπους ζωής. Αναλύοντας τις επιστολές των Απίωνα και Κλήμεντα ο Κ. παρατηρεί τα εξής:
- οι επιστολές θυμίζουν ανάλογες σχολικές ασκήσεις στο πλαίσιο του μαθήματος της αρχαίας ρητορικής κατά την αρχαιότητα
- οι επιστολές λειτουργούν ως ενσωματωμένες στο ευρύτερο έργο επιστολές (embedded letters). Ως ανάλογο παράδειγμα ο Κ. αναφέρει το μυθιστόρημα του Αχιλλέως Τατίου Λευκίππη και Κλειτοφών (2ος αι. μ.Χ.) και παραπέμπει επίσης στις ερωτικές επιστολές του Φλ. Φιλοστράτου. Θεωρεί ότι η επιστολή του Απίωνα ανήκει στο είδος των επαινετικών επιστολών, ενώ η απάντηση στο λεγόμενο «εκτικό» τύπο.
- όσον αφορά στη θέση των συγκεκριμένων επιστολών μέσα στην ιστορία σύνταξης των ψευδοκλημέντιων ο Κ. κλίνει στην άποψη ότι αυτές ανήκαν στην πηγή τους. Οπωσδήποτε στη διαμόρφωση του κειμένου του ο συγγραφέας των Ομιλιών χρησιμοποίησε τις γνώσεις του σχετικά με το μυθιστόρημα της αυτοκρατορικής περιόδου καθώς κι εκείνες της ρητορικής.
ΙΙΙ. Αξιολόγηση του επιστολικού υλικού
Σύμφωνα με τον Κ. το υλικό αυτό θα πρέπει να εκτιμηθεί διαφορετικά κατά περίπτωση.
Οι εισαγωγικές επιστολές θυμίζουν κατά πολύ τις Παύλειες επιστολές, μόνο που με ανταγωνιστικό τρόπο προβάλλουν άλλες αυθεντίες και ειδικότερα τον Ιάκωβο και τον Πέτρο (και το διάδοχό του Κλήμεντα) δημιουργώντας έτσι κατά κάποιον τρόπο μια αποστολική διαδοχή
Οι επιστολές μέσα στο κείμενο των Ομιλιών θυμίζουν κατά πολύ τον τρόπο που δύο επιστολές εντάσσονται μέσα στο κείμενο των Πράξεων (η απόφαση της αποστολικής συνόδου, Πρξ 15,23-29, και η επιστολή του Κλαυδίου Λυσία, Πρξ 23,26-30).
Ο Κ. παραπέμπει την άποψη του κλασικού φιλολόγου B. Voss, την οποία εφαρμόζει σε όλο το έργο, ότι δηλαδή η ελληνιστική παιδεία χρησιμοποιείται εντονότερα στο έργο εκεί, όπου η κριτική εναντίον της είναι ισχυρότερη. Καταλήγει: «αυτό που λαμβάνει εδώ χώρα είναι ο αγώνας για τη διαφύλαξη μιας γνήσιας ιουδαϊκής και χριστιανικής παιδείας μέσα σε έναν όλο και ισχυρότερο ελληνορωμαϊκό πολιτισμό».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου