Το τρέχον τεύχος του JBQ / The current issue of JBQ

Jewish Bible Quarterly 42:2 (2014)

• Reuven Chaim Klein, "The Wives of Esau"  
• Raymond Apple, "The Pillars of the Temple"  
• David J. Zucker / Moshe Reiss, "Chronicles' Levitical Covenant"
• Yong Zhao, "The Story of Judah, the Hero: An Analysis of Genesis 38"  
• Tani Prero, "Psalms Chapter 63: David in the Wilderness"  
• Joshua J. Adler, "The Triple Tragedy of the Gedaliah Assasination"  
• Shimon Bakon, "Who Were the "Fearers of the Lord" (Yirei Hashem) in Psalms?"  
• Shaul Bar, "The Destroying Angel"  
• Susan V. Meschel, "Metallurgy in the Bible: Ironworking and the Disposal of the Golden Calf" 

Στο τρέχον τεύχος του EvQ / In the current issue of EvQ

Evangelical Quarterly 86:3 (2014)

• Michael Strickland, "Redaction criticism on trial : the cases of A. B. Bruce and Robert Gundry," 195-209
• Benjamin L. Merkle / W. Tyler Krug, "Hermeneutical challenges for a premillennial interpretation of Revelation 20," 210-226 
• Laurie Guy, "Back to the future : the millennium and the exodus in Revelation 20," 227-238 
• Nicholas P. Lunn, "'Let my peolple go!' : the exodus as Israel's metaphorical divorce from Egypt," 239-251

Στο τρέχον τεύχος του EJT / In the current issue of EJT

European Journal of Theology 23:2 (2014)

• Rüdiger Fuchs, "I kneel before the Father and pray for you (Ephesians 3:14), 2 : date and significance of Ephesians," 116-122
• Christoph Stenschke, "'Once you were in darkness' : the past of the readers of Ephesians," 123-139

To "χαμένο ευαγγέλιο" και η αλήθεια πίσω από αυτό / The "Lost Gospel" and the truth behind it

Τον τελευταίο καιρό στο διαδίκτυο υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση για το νέο βιβλίο των Simcha Jacobovici και Barrie Wilson με τον τίτλο The Lost Gospel: Decoding the Ancient Text That Reveals Jesus' Marriage to Mary the Magdalene. Ο πρώτος μας είναι ήδη γνωστός από παλαιότερες ανακαλύψεις που προκάλεσαν μεγάλες συζητήσεις στην επιστημονική κοινότητα, το γνωστό οστεοφυλάκιο του Ιακώβου και τον ακόμη γνωστότερο τάφο της οικογένειας του Ιησού. Δεν προκαλεί, επομένως, έκπληξη η νέα "ανακάλυψη". Ήδη έχουν δοθεί απαντήσεις από ειδικούς κι εδώ συνοψίζω τα βασικά τους επιχειρήματα:

1. Το κείμενο το οποίο δημοσιεύουν οι δύο συγγραφείς δεν είναι άλλο από μία συριακή μετάφραση του γνωστού μυθιστορήματος Ιωσήφ και Ασενέθ. Το κείμενο αυτό κάθε άλλο παρά ξεχασμένο είναι, αφού πολλές μελέτες έχουν ήδη δημοσιευθεί γι' αυτό και το ίδιο το αρχαίο κείμενο έχει εκδοθεί επανειλημένως και υπάρχει και στο διαδίκτυο.

2. Οι γνώμες διΐστανται εάν πρόκειται για ιουδαϊκό κείμενο ή χριστιανικό έργο (προσωπικά δέχομαι την πρώτη), όμως ακόμη και στη δεύτερη περίπτωση τίποτε δεν επιτρέπει να υποθέσουμε ότι πρόκειται για μία αλληγορική ιστορία που αναφέρεται στο γάμο του Ιησού με την Μαρία Μαγδαληνή. Η πλειοψηφία των ερευνητών δέχονται ότι πρόκειται για ένα ιουδαϊκό κείμενο που αντικατοπτρίζει την κατάσταση και τα θεολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η ιουδαϊκή Διασπορά της εποχής του Δεύτερου Ναού.

3. Δεν υπάρχει κάτι στο κείμενο που να επιτρέπει τον παραλληλισμό με τον Ιησού και την Μαρία που προτείνουν οι συγγραφείς του νέου βιβλίου. Η αλληγορική ερμηνεία της αρχαιότητας είχε κι αυτή τους κανόνες της και δεν ήταν απόλυτα αυθαίρετη. 

4. Το κείμενο, το οποίο επικαλούνται οι συγγραφείς, χρονολογείται στον 6ο αι. κι η βεβαιότητά τους ότι ουσιαστικά πρόκειται για κείμενο της εποχής του Ιησού είναι αυθαίρετη. Επιπλέον, ένα κείμενο του 6ου αι. δεν μπορεί να θεωρηθεί ιστορική μαρτυρία για τον Ιησού, αλλά θα πρέπει να αντιμετωπισθεί με τον ίδιο τρόπο όπως αντιμετωπίζονται και τα υπόλοιπα απόκρυφα κείμενα ή πρόσφατα ο περίφημος πάπυρος για τη γυναίκα του Ιησού. Ακόμη κι αν είναι αυθεντικός δεν αποδεικνύει τίποτε περισσότερο από το ότι μία αρχαία χριστιανική ομάδα φαίνεται να πίστευε ότι ο Ιησούς είναι παντρεμένος και υιοθέτησε μία διαφορετική από εκείνη των κανονικών ευαγγελίων παράδοση. 

5. Εν κατακλείδι, η μεθοδολογία των Jacobovici και Wilson είναι εξαιρετική προβληματική και στηρίζεται σε εικασίες και αυθαίρετες υποθέσεις. 

Μία καλή παρουσίαση του περιεχομένου του βιβλίου έχει δημοσιεύσει ο Robert Cargill, ο οποίος διάβασε το βιβλίο και το παρουσιάζει κριτικά (πατήστε εδώ)

Πρώτη συνάντηση του Σεμιναρίου Ορθοδόξου Ερμηνευτικής Θεολογίας (Exegeticum) / First meeting of Exegeticum

Το Σεμινάριο Ορθοδόξου Ερμηνευτικής Θεολογίας θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 13 Νοεμβρίου και ώρα 6:00 μμ. στην Αίθουσα Συνεδριάσεων του 1ου ορόφου της Θεολογικής Σχολής.

ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: Françoise VINEL, Καθηγήτρια της Αρχαίας Χριστιανικής Γραμματείας της Σχολής Καθολικής Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.

ΘΕΜΑ: «Augustin exégète : des principes herméneutiques (De doctrina christiana) à l'interprétatiοn de la Bible» 

«Ο Αυγουστίνος ως ερμηνευτής: ερμηνευτικές αρχές (στο έργο του "Περί της χριστιανικής διδασκαλίας") για την ερμηνεία της Βίβλου»

Στο τρέχον τεύχος του ASE / In the current issue of ASE

Στο τρέχον τεύχος του Annali di storia dell' esegesi 30:2 (2013) δημοσιεύονται μεταξύ άλλων και τα εξής άρθρα βιβλικού ενδιαφέροντος:

• William Tabbernee, "Material evidence for early Christian groups during the first two centuries C.E," 287-301
• Michael A. Daise, "Processual modality in Qumran ritual : induction into the counsel of the Yachad in 1QS," 303-315
• Trent A. Rogers, "The functions of hōste in the New Testament," 317-331 
• Edmondo Lupieri, "To Bible or not to Bible : how on earth does a text become scripture?; (in Jewish, Christian, and derived traditions)," 335-345
• Colby Dickinson, "Canons and canonicity : late modern reflections on cultural and religious canonical texts," 369-392 

Ένα νέο άρθρο στο τρέχον τεύχος του HTS / A new article in the current issue of HTS

Hervomde teologiese studies 70:1 (2014)

Hendrik L. Bosman, "The Exodus as negotiation of identity and human dignity between memory and myth"

Η ιστορία της Ιερουσαλήμ του Δαυίδ / The history of David's Jerusalem

Στην ιστοσελίδα The Bible and Interpretation έχει αναρτηθεί το κείμενο Daniel Pioske σχετικά με τη σύνδεση της Ιερουσαλήμ με τη μνήμη του Δαυίδ μέσα στην ιστορία:

Placing the Past: On Writing a History of “David’s Jerusalem”

Τα τεύχη του PzB για τα έτη 2013 και 2014 ελεύθερα στο διαδίκτυο / The 2013 & 2014 issues of PzB free online

Τα τεύχη των δύο τελευταίων ετών του περιοδικού Protokolle zur Bibel είναι ελεύθερα στο διαδίκτυο:

Protokolle zur Bibel: 2013-2014

Η καθημερινή ζωή σε μια ρωμαϊκή οικία / Everyday life in a Roman house

Η αναπαράσταση της ζωής και της χρήσης των οικιακών αντικειμένων μιας ρωμαϊκής οικίας είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο για κάθε ενδιαφερόμενο:

Domus romana: the everyday life in ancient Rome

Μερικά ακόμη ψηφιοποιημένα χειρόγραφα της ΚΔ στη Βρετανική βιβλιοθήκη / Some more digitized NT manuscripts at British Library

Στο νεότερο κατάλογο ψηφιοποιημένων χειρογράφων της Βρετανικής βιβλιοθήκης προστέθηκαν και τα εξής χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης:

Egerton MS 2745, Gospel Lectionary (Gregory-Aland l 941), imperfect, with ekphonetic notation in some lections: ff 1v-23v, 60r-61r, 62v-66r, 67v-68r, 69v-70r, 71r-121r. 12th century.

Egerton MS 2785, Four Gospels (Gregory-Aland 715; Scrivener evan. 564; von Soden ε 364). Decorated headpieces and initials. 13th century.

Harley MS 5620, New Testament: Acts and Epistles (Gregory-Aland 322; Scrivener act. 27; von Soden α 550). Decorated headpieces. 16th century

Royal MS 1 B I, New Testament: Acts and Epistles (Gregory-Aland 308; Scrivener Paul. 25, Act. 20; von Soden α 456), with Euthalian prefaces to the Catholic Epistles, imperfect, being partly damaged throughout. 14th century.

To τρέχον τεύχος του JSPs / The current issue of JSPs

Journal for the Study of Pseudepigrapha 24:1 (2014)

• Blake Alan Jurgens, "Reassessing the Dream-Vision of the Vision of Amram (4Q543–547)," 3-42 (abstract)
• William Loader, "Sexuality and Eschatology: In Search of a Celibate Utopia in Pseudepigraphic Literature," 43-67 (abstract)

Ο Σατανάς στην εκκλησιαστική γραμματεία 2ου και 3ου αι. / Satan in Church writings of the 2nd and 3rd c.

Ο Philip Harland ανάρτησε μία ενδιαφέρουσα μαγνητοφώνηση για τον Σατανά και τις δαιμονικές δυνάμεις, όπως αυτές χρησιμοποιούνται σε κείμενα του Ιουστίνου και του Ωριγένη και στο πλαίσιο της αντιμετώπισης αντιπάλων τους.

Podcast 8.12: Satan’s Demons and the Greco-Roman Gods in the Church Fathers (2nd-3rd centuries CE)

Η εξηγητική Σχολή της Αντιόχειας / The exegetical School of Antioch

Μία σύντομη αλλά ενδιαφέρουσα ανάρτηση για την εξηγητική μέθοδο της Αντιόχειας δημοσιεύεται στο ιστολόγιο BLT - Bible, Literature, and Translation:

The Exegetical Method of Antioch

O Ιησούς ως άρχων της ειρήνης / Jesus as prince of peace

Στην ιστοσελίδα The Bible and Interpretation έχει αναρτηθεί ένα σύντομο άρθρο του Simon J. Joseph, σχετικό με το περιεχόμενο του κηρύγματος του ιστορικού Ιησού (όπως διασώζεται στην Q), το οποίο είναι εκείνο της ειρήνης και το συνδέεται με μεσσιανικές προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης. 

The “Prince of Peace” or the God of War? Jesus as Nonviolent Messiah

Ένα νέο άρθρο στο τρέχον τεύχος του In die Skriflig / A new article in the current issue of In die Skriflig

In die Skriflig 48:1 (2014)

Jacob J. Scholtz, "‘Blessed is he who comes in the name of the LORD!’ A chiastic structure for Matthew 21:1–23:39"

Ένα νέο άρθρο στο τρέχον τεύχος του HTS / A new article in the current issue of HTS

Hervomde teologiese studies 70:1 (2014)

J. Henk Potgieter, "The structure and homogeneity of Psalm 32"

Δύο νέα άρθρα στο τρέχον τεύχος του JGRChrJ / Two new articles in the current issue of JGRChrJ

Journal of Greco-Roman Christianity and Judaism 10 (2014)

• Jordan Henderson, "Josephus's' Life and Jewish War Compared to the Synoptic Gospels"
• William Varner, "A 'Majority' Reading for James 3.3 Supported by Both External and Internal Evidence"

Τα πορίσματα του 13ου Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Βιβλικών Σπουδών / The results of the 13th Conference of the Greek Society of Biblical Studies

Το 13ο συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Βιβλικών Σπουδών, το οποίο διοργανώθηκε με τη φροντίδα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης κ. Θεολόγου είχε ως θέμα του τις βιβλικές μαρτυρίες για τους αγγέλους και τα πνεύματα γενικότερα. Οι εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στην τριήμερη φετινή συνάντηση είχαν ως θέμα τους τόσο γενικότερα θέματα της βιβλικής αγγελολογίας και δαιμονολογίας όσο και ειδικότερα θέματα κριτικής του κειμένου, ερμηνείας και πρόσληψης (σε ποικίλες νέες συνάφειες) συγκεκριμένων χωρίων και περικοπών. 

Παλαιά Διαθήκης, Κουμράν, ραββινικά κείμενα και ύστερη ιουδαϊκή γραμματεία

Ιουδαϊσμός και Χριστιανισμός μοιράζονται τις ίδιες παραστάσεις και ιδέες για τα πνεύματα, καθώς αντλούν κυρίως από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης. Τις απαρχές, λοιπόν, της αγγελολογίας και δαιμονολογίας στην Παλαιά Διαθήκη και στον αρχαίο Ιουδαϊσμό αναζήτησαν με τις εισηγήσεις τους ο ομότιμος καθηγητής Δημήτρης Καϊμάκης ("Αγγελολογία και δαιμονολογία στην Παλαιά Διαθήκη") κι η διδάκτωρ Θεολογίας Μαρία Παζάρσκη ("Ο Σατανάς στην Παλαιά Διαθήκη"). Κι οι δύο περιέγραψαν την εξέλιξη της περί πνευμάτων (αγαθών και πονηρών) αντίληψης στον Ιουδαϊσμό και την πλήρη ανάπτυξή της κατά την Αιχμαλωσιακή και μεταιχμαλωσιακή περίοδο, όταν η ιουδαϊκή θεολογική σκέψη συζητά ζητήματα θεοδικίας. Η αρχικά φειδωλή αναφορά και περιγραφή των πνευμάτων εξελίσσεται σε μία πληρέστερη αγγελολογία και δαιμονολογία με σαφή δυαλιστικά στοιχεία στην αποκαλυπτική γραμματεία, όπως υποστήριξε η κ. Παζάρσκη. 

Δύο εισηγήσεις είχαν ως θέμα τους την περί πνευμάτων αντιλήψεις στα κουμρανικά και αποκαλυπτικά κείμενα. Ο επίκουρος καθηγητής Κων/νος Ζάρρας στην εισήγησή του με τον τίτλο "kohanim ως kohavim: αγγελικό ιερατείο και το θέμα της πτώσης στα Ης 14, Ιεζ 28, στα Α΄και Β΄ Ενώχ και σε χειρόγραφα της Νεκράς Θαλάσσης" παρουσίασε κείμενα του αρχαίου Ιουδαϊσμού, όπου οι άγγελοι ταυτίζονται με τα άστρα και συνέδεσε την ιστορία της πτώσης τους με συγκεκριμένα γεγονότα στην ιστορία του Ιουδαϊσμού. Στην εισήγησή της με τον τίτλο "Η αγγελική λειτουργία του Κουμράν" η διδάκτωρ Θεολογίας Ελένη Σουμάνη συζήτησε την εικόνα των αγγέλων ως ουράνιων λειτουργών, όπως αυτή περιγράφεται στην Αγγελική Λειτουργία του Κουμράν και ανίχνευσε πιθανές διαδρομές αλληλεπίδρασης μεταξύ αυτού του κειμένου και των βιβλίων του Ιεζεκιήλ και της Αποκάλυψης.

Ένας σημαντικός αριθμός εισηγήσεων είχαν ως θέμα τους συγκεκριμένα χωρία και περικοπές της Παλαιάς Διαθήκης, στα οποία γίνεται λόγος για τους αγγέλους. Η λέκτορας της Βιβλικής Θεολογίας Αλεξάνδρα Παλάντζα στην εισήγησή της με τον τίτλο "Οι περί αγγέλων διηγήσεις στο βιβλίο της Γενέσεως" περιγράφει την εξέλιξη της παλαιοδιαθηκικής πίστης για τους αγγέλους, όπως αυτή αποτυπώνεται στα τρία πρώτα κεφάλαια της Γένεσης κι εξήγησε τη θέση που τα αγαθά πνεύματα καταλαμβάνουν στην προσωπική σχέση Θεού και λαού του Ισραήλ. Η εμφάνιση του αγγέλου Κυρίου στον Βαλαάμ στη γνωστή αφήγηση του Αρ 22, 22-35 ήταν το θέμα της ειςήγησης της λέκτορος της Παλαιάς Διαθήκης Yanka Dragominova ("The Angel of the Lord and Balaam"), η οποία συζήτησε κριτικά τις διάφορες ερμηνείες που έχουν προταθεί για την συγκεκριμένη περικοπή. Το τρίτο κεφάλαιο του Ζαχαρία, όπου εμφανίζονται τόσο ο Γιαχβέ όσο κι ο Σατανάς, καθώς κι η σημασία του στην προφητική παράδοςη απασχόλησαν την επίκουρη καθηγήτρια Anna Marinova στην εισήγησή της με τον τίτλο "Der Engel Jahwe und der Hohepriester Jeschua (Deutung vom dritten Kapitel Sacharjahbuches"). Δύο, τέλος μελέτες, είχαν ως θέμα τους κείμενα της μετάφρασης των Ο΄ στα οποία αναφέρονται άγγελοι, τη σύγκριση του ελληνικού κειμένου με το αντίστοιχο μασωριτικό και την πρόσληψη κι ερμηνεία τους στη μετέπειτα ιουδαϊκή και χριστιανική γραμματεία. Η λέκτωρ Μυρτώ Θεοχάρους συζήτησε ερμηνευτικά το Ωσηέ 12,5 και την ιουδαϊκή παράδοση για την πάλη του Ιακώβ κι ο διδάκτωρ Θεολογίας Πορφύριος Νταλιάνης ασχολήθηκε με την ερμηνεία και την πρόσληψη της δύσκολης ερμηνευτικά έκφρασης "άρτος αγγέλων"  στο Ψα 77,5. 

Καινή Διαθήκη και αρχέγονος Χριστιανισμός

Οι άγγελοι, ωστόσο, εμφανίζονται και στην Καινή Διαθήκη αλλά και στη σχετική απόκρυφη χριστιανική γραμματεία. Εμφανίζονται συχνά στη ζωή του Ιησού και των αποστόλων και της πρώτης εκκλησίας και καθίστανται αντικείμενο της λατρείας κάποιων αρχαίων χριςτιανικών ομάδων. Μία σειρά εισηγήσεων, λοιπόν, είχαν ως θέμα τους χωρία της Καινής Διαθήκης, όπου γίνεται μνεία αγγέλων αλλά και πονηρών πνευμάτων. Ακολουθώντας τη σειρά των βιβλίων στην σειρά τους στον κανόνα έγιναν οι εξής εισηγήσεις. Η διδάκτωρ Ζωής Τερλιμπάκου παρουσίασε τις αγγελοφάνειες του κατά Λουκάν ευαγγελίου και τις συνέδεσε με τη λατρεία του Ιησού ως Κυρίου της Εκκληςίας. Ο λέκτωρ Στέφανος Μιχαλιός συζήτησε στη δική του εισήγηση μία σειρά χωρίων όπου γίνεται λόγος για την εξουσία των αγγέλων επί των εθνών και απαντά το θέμα της ήττας των αγγελικών δυνάμεων ως σχετιζόμενης με τη διάδοση του ευαγγελίου στα έθνη. Ο διδάκτωρ Darko Krstc υποστήριξε ότι ο Παύλος εμφανίζεται με τα χαρακτηριστικά του "ερμηνευτή αγγέλου"  στην προς Γαλάτας επιστολή κι ότι ο απόστολος χρησιμοποιεί αυτό το μοτίβο της αποκαλυπτικής γραμματείας για να επιχειρηματολογήσει υπέρ της αποστολικής του αυθεντίας. Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Κυριακούλα Παπαδημητρίου αξιοποίησε τις αρχές της σημασιολογικής και πραγματολογικής ανάλυσης στην ερμηνευτική ανάλυση του Α΄Κορ 13, 1 κι αντιπαρέβαλε τις γλώσσες των αγγέλων προς την εν Χριςτώ αγάπη η οποία τελικά υπερβαίνει κάθε κοσμική και θρησκευτική πραγματικότητα. Ο αναπληρωτής καθηγητής π. Jack Khalil ασχολήθηκε με το νόημα και την ταυτότητα του αγγέλου σατανά στο Β΄ Κορ 12,7 κι υποστήριξε την παραδοσιακή ερμηνεία, η οποία θεωρεί ότι εδώ ο απόστολος Παύλος ως σκόλοπα τη σαρκί χαρακτηρίζει τις δοκιμασίες και τις παρενοχλήσεις των αντιπάλων του. Ο ομότιμος καθηγητής Ιωάννης Καραβιδόπουλος στη δική του εισήγηση πραγματεύθηκε το δύσκολο θέμα της λατρείας των αγγέλων για το οποίο γίνεται λόγος στην προς Κολοσσαείς επιστολή. Ο εισηγητής συζήτησε το πρόβλημα της γενικής στη φράση "θρησκεία των αγγέλων", πρόσφερε μία σειρά επιχειρημάτων υπέρ της γραφής στη χειρόγραφη παράδοση "ἃ μὴ ἐώρακεν ἐμβατεύων" και, τέλος, συνέδεσε την αντίδραση του αποστόλου προς αυτήν την λατρεία με τη χριστολογία της επιστολής.Ο αναπληρωτής καθηγητής Σωτήριος Δεσπότης παρουςίασε τη σημαςία της φράσης "ὤφθη ἀγγέλοις" μέσα στην ομολογία του Α΄ Τιμ 3, 16 αλλά και στην ευρύτερη συνάφεια των Ποιμαντικών επιστολών. Δύο μελέτες άντλησαν τα θέματά τους από την προς Εβραίους επιστολή. Ο επίκουρος καθηγητής Μόσχος Γκουτζιούδης ασχολήθηκε με τη μορφή του Μελχισεδέκ στο Εβ 7, 3 κι υποστήριξε ότι η επιστολή διασώζει δύο διαφορετικές γραμμές της ιουδαϊκής παράδοσης προκειμένου να αποδώσει στον Ιησού Χριστό μία ιδιαίτερη ιερατική ιδιότητα. Ξεκινώντας από την μαρτυρία του Εβ 1, 14 ο επίκουρος καθηγητής Θωμάς Ιωαννίδης συζήτησε τον τριπλό ρόλο των αγγέλων (δοξολογία του Θεού, συμμετοχή στο έργο της Θ. Οικονομίας και διακονία στο έργο της σωτηρίας) κι εστίασε την ανάλυςή του σε χωρία που αφορούν στην τρίτη πτυχή του έργου των αγγέλων. Στο βιβλίο της Αποκάλυψης αφιέρωσαν και την παρουσία των αγγέλων σε αυτό είχαν ως θέμα τους δύο εισηγήσεις του παρόντος συνεδρίου. Ο αναπληρωτής καθηγητής π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης παρουσίασε τις μαρτυρίες για τους αγγέλους και τη θέση τους μέσα στην υψηλή χριστολογία του τελευταίου βιβλίου της Καινής Διαθήκης. Ο Daniel Mihoc ασχολήθηκε με την εικόνα του ισχυρού αγγέλου στο Απ 10 κι αξιοποιώντας την αρχαία και σύγχρονη ερμηνεία το εξέτασε τη θέση του μέσα στην γενικότερη συνάφεια του βιβλίου καθώς και τις διακειμενικές συνδέσεις του με άλλα κείμενα της Αγίας Γραφής. 

Τέλος, η διδάκτωρ Εύα Αδαμτζίλογλου συνέδεσε τις περί αγγέλων ιουδαϊκές παραδόσεις με την διδασκαλία για τη Μεγάλη Μητέρα των γνωστικών και πρόσφερε μία νέα ερμηνεία υπαγορευόμενη από τις αρχές της φεμινιστικής ερμηνείας. 

Πρόσληψη στην εκκλησιαστική γραμματεία, στα λειτουργικά κείμενα και στην τέχνη και λογοτεχνία

Η άγγελοι συνεχίζουν όμως να καταλαμβάνουν σημαντική θέση στη διδασκαλία των πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέως καθώς και στα λατρευτικά κείμενα της Εκκλησίας. Επιπλέον, οι άγγελοι αποτελούν πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες και ποιητές σε νεότερες εποχές. Τρεις εισηγήσεις εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία. Ο καθηγητής Χρήστος Οικονόμου παρουσίασε τη θέση που καταλαμβάνουν οι άγγελοι στο έργο του αγίου Νεοφύτου του Έγκλειστου και αναζήτησε τις βιβλικές καταβολές της περί αγγέλων διδασκαλίας του. Όπως και στα κείμενα της Αγίας Γραφής οι άγγελοι συμμετέχουν στη δοξολογία του Θεού και στο έργο της Θείας Οικονομίας κι οι μοναχοί παραλληλίζονται με αυτούς. Ο αναπληρωτής καθηγητής Παναγιώτης Σκαλτςής ασχολήθηκε με την παρουσία των αγγέλων στις λειτουργίες Μ. Βασιλείου και Ιω. Χρυσοστόμου και υπογράμμισε τον εσχατολογικό ρόλο των αγγέλων μέσα σε αυτά τα λειτουργικά κείμενα. Τέλος, η διδάκτωρ Άννα Τιρικανίδου παρουσίασε επιλεγμένα κείμενα και έργα ζωγραφικής Νεοελλήνων ποιητών και ζωγράφων, όπου οι άγγελοι καταλαμβάνουν σημαντική θέση και αναζήτησε το βιβλικό υπόβαθρο και τις λαϊκές επιδράσεις σε αυτά τα έργα τέχνης.

Αναμφισβήτητα η περί αγγέλων και πνευμάτων διδασκαλία της Αγίας Γραφής είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα κι εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να ασκεί μία ιδιαίτερη γοητεία σε ειδικούς και μη. Αυτό άλλωστε βεβαιώνει η πληθώρα των εισηγήσεων του παρόντος συνεδρίου καθώς και η σημαντική συμμετοχή σε αυτό. Ταυτόχρονα όμως, καθώς η εικόνα κι ο ρόλος των αγγέλων προϋποθέτει ένα διαφορετικό κοσμοείδωλο από αυτό της σύγχρονης εποχής, το οποίο υπαγορεύεται από τα επιτεύγματα των φυσικών επιστημών, ο ρόλος κι η ίδια η υπόσταση των αγγέλων φαίνονται σήμερα να αμφισβητούνται ή τουλάχιστον να αντιμετωπίζονται εξαιρετικά κριτικά. Αυτήν την δυσκολία επεσήμανε στην εναρκτήρια ομιλία του ο Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ και Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρίας Βιβλικών Σπουδών καθηγητής Μιλτιάδης Κωνσταντίνου, ο οποίος υπογράμμισε τις διαφορετικές προϋποθέσεις που υπαγορεύουν το βιβλικό κοσμοείδωλο κι υποστήριξε χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τα συμπεράσματα των φυσικών επιστημών ότι ακόμη και σε αυτήν την απόλυτα απομυθοποιημένη θεώρηση του κόσμου υπάρχει ακόμη χώρος τόσο για τους αγγέλους. Οι άγγελοι αποτελούν μέρος της δημιουργίας του Θεού και μαζί με την υπόλοιπη δημιουργία μετέχουν στις ενέργειες του Θεού και εμφανίζονται στο έργο της Θείας Οικονομίας. 

Το συνέδριο, του οποίου οι εργασίες έφτασαν στο τέλος τους, ανέδειξε κάποιες πτυχές της πλούσιας αγγελολογίας των κειμένων της Αγίας Γραφής, πρότεινε λύσεις σε δύσκολα χωρία και σαφώς έδωσε αφορμές για περαιτέρω θεολογική συζήτηση, έρευνα και θεολογικό στοχασμό