Βασιλείδης: μαρτυρίες για το πρόσωπο και το έργο του

Ετοιμάζοντας την εισήγησή μου για το συνέδριο της EABS στο Lincoln της Αγγλίας, η οποία θα έχει ως θέμα της τον τρόπο που παραθέτει και χρησιμοποιεί ο Κλήμης Αλεξ. κανονικά και απόκρυφα κείμενα, θα μοιραστώ μαζί σας κάποιες από τις πληροφορίες που συγκεντρώνω από διάφορες μελέτες σχετικά με το θεολογικό "κλίμα" κατά το 2ο αι. στην Αλεξάνδρεια.

Ένα από τα κύρια θέματα είναι οι γνωστικοί, τους οποίους αντιμετωπίζει ο Κλήμης στο έργο του Στρωματεῖς.

Στη σημερινή ανάρτηση και σε αυτές που θα ακολουθήσουν θέμα θα είναι ο Βασιλείδης. Όσα ακολουθούν στηρίζονται κυρίως στο άρθρο του Birger A. Pearson, "Basilides the Gnostic" στο συλλογικό έργο: Α. Marjanen / P. Luomanen (εκδ.), Α Companion to Second-Century Christian "Heretics", Brill 2005.

«Basilides haeresiarches in Alexandria commoratur. A quo gnostici» Με αυτόν τον τρόπο ο Ευσέβιος στο χρονικό του για το 16ο έτος της βασιλείας του Αδριανού συνδέει τον Βασιλείδης [Β.] με τις απαρχές του γνωστικισμού.

Πηγές για τον Βασιλείδη

Κύρια πηγή: Ειρηναίου, Κατὰ αἱρέσεων 1.24.3-7

Σε αυτόν στηρίζονται τρία άλλα κείμενα

- Ψ-Τερτυλλιανού, Adversus omnes haereses 1.5
- Eπιφανίου, Πανάριον 24
- Filastrius, Diversarum haereseon liber 32

Και τα τρία όμως φαίνεται ότι έχουν και κάποια άλλη πηγή, ίσως το χαμένο σήμερα Syntagma του Ιππολύτου.

Μία εντελώς διαφορετική εικόνα για το σύστημα του Βασιλείδη προκύπτει από τον έργο του Ιππολύτου, Refutatio omnium haeresium 7.20-27: ο Βασιλείδης στήριξε το σύστημά του στον Αριστοτέλη
Από τον 19ο αι. κι εξής οι ερευνητές δέχονταν τη μαρτυρία του Ιππολύτου ως εγγύτερη προς τη διδασκαλία του Βασιλείδη. Ο B. Layton (The Gnostic Scriptures 1987) κ.ά. υποστήριξαν ότι η μαρτυρία του Ειρηναίου ήταν περισσότερο αξιόπιστη, αφού συμφωνεί και με τα κείμενα του ίδιου του Βασιλείδη που διασώζονται από την Κλήμεντα Αλεξ.

Διάφορες άλλες μαρτυρίες
O Löhr (Basilides und seine Schule: Eine Studie zur Theologie- und Kirchengeschichte des zweiten Jahrhunderts 1996) συγκέντρωσε 15 αρχαία testimonia για τον Βασιλείδη και τη σχολή του.
Ο Β. στήριξε τη διδασκαλία του στο Σίμωνα τον Μάγο και τον Μένανδρο (Ειρηναίου, Κατὰ αἱρέσεων 1.24.1). Δίδαξε στην Αλεξάνδρεια, από όπου κατά πάσα πιθανότητα καταγόταν. Λιγότερο πιθανή είναι η εκδοχή του Ιππολύτου (7.27.13) να σπούδασε αλλού στην Αίγυπτο (κι όχι στην Αλεξάνδρεια) όπως και η μαρτυρία του Επιφάνιου (Πανάριον 24.1.1) ότι δίδαξε στη χώρα της Αιγύπτου. Έδρασε μάλλον από την εποχή του Αδριανού (117-138) έως την εποχή του Αντωνίνου Πίου (138-161) (Κλήμης, Στρωματεῖς 7.106.4-107.1).
Ο ίδιος ο Β. ισχυριζόταν ότι ήταν συνεχιστής της παράδοσης των αποστόλων (βλ. Κλήμεντος, Στρωματεῖς 7.106.4-107.1: ο Β. ισχυριζόταν ότι είχε δάσκαλό του τον Γλαυκία «τὸν Πέτρου ἑρμηνέα» και Στρωματεῖς 7.108.1: ο Β., όπως κι άλλοι, ισχυριζόταν ότι συνέχιζε τη διδασκαλία του αποστόλου Ματθία. Βλ. επίσης Ιππολύτου, Haer. 7.20.1).
Πιθανόν αυτός ο ισχυρισμός του Β. ήταν η απάντηση στην παράδοση Πέτρου-Μάρκου που επικρατούσε στους εκκλησιαστικούς κύκλους της Αλεξάνδρειας.
Σύμφωνα με τον Αγρίππα Κάστορα (Ευσεβίου, Ἐκκλ. Ἱστορία 4.7.5-8) ο Β. συνέταξε 24 έργα για το ευαγγέλιο. Οι προφήτες του ήταν ο Barkabbas, ο Barkoph κ.ά. με βαρβαρικά ονόματα. Δίδαξε σύμφωνα με τον Αγρίππα ότι οι χριστιανοί μπορούν να καταναλώνουν ειδωλόθυτα και να αρνούνται την πίστη τους σε καιρό διωγμών. Ακολουθώντας το παράδειγμα του Πυθαγόρα όρισε μία πενταετή περίοδο σιωπής. Ίσως ο Αγρίππας να αναφέρεται στα Exegetica του Β., από τα οποία ο Κλήμης παραθέτει τρία κείμενα.
Σύμφωνα με τον Ωριγένη ο Β. συνέταξε ευαγγέλιο (Hom. Luc. 1) και «ωδές» ανάλογες με τους ψαλμούς του Βαλεντίνου (Enarrat. Job 21.12). Ίσως ωστόσο εδώ ο Ωριγένης να διασώζει εσφαλμένα την πληροφορία για τα εξηγητικά έργα του Β.
Μία σημαντική μαρτυρία για τη διδασκαλία του Β. παρέχει το κείμενο του Nag Hammadi, Η μαρτυρία της αλήθειας (Codex IX 3).