Σύμφωνα με την μαρτυρία του Ευσεβίου ο Ωριγένης έγραψε το υπόμνημά του στο κατά Ματθαίον μεταξύ του 244 και 249 (Εκκλ. Ιστορία 6,34). Η σημασία που έχει αυτό το ευαγγέλιο για τον αλεξανδρινό θεολόγο είναι προφανής τόσο από τις συχνές παραπομπές σε αυτό (παραπέμπει σε αυτό τουλάχιστον διπλάσιες φορές από ό,τι σε όλα τα άλλα κείμενα της ΚΔ) όσο κι από το γεγονός ότι συνέταξε μία σειρά από ομιλίες αλλά κι ένα υπόμνημα αφιερωμένα στο πρώτο ευαγγέλιο του κανόνα. Το υπόμνημα φαίνεται πως ήταν έργο κατήχησης για τους προχωρημένους.
Από τα 25 βιβλία του υπομνήματος μόνο 8 σώζονται στα ελληνικά (Χ-ΧVII). Σώζεται επίσης μία λατινική μετάφραση των βιβλίων XII-XXV. Οι διαφορές όμως μεταξύ των δύο εκδοχών είναι πολλές κι έτσι υποστηρίζεται από ορισμένους ερευνητές ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές εκδοχές του υπομνήματος, οι οποίες όμως προέρχονται κι οι δυο από τον Ωριγένη. Η άλλη υπόθεση είναι ότι στην περίπτωση της λατινικής μετάφρασης πρόκειται για μεταγενέστερη επεξεργασία του αρχικού ελληνικού κειμένου.
Οι ερμηνευτικές αρχές του Ωριγένη στο υπόμνημα: το παράδειγμα του Μτ 13,44
Στην αρχή της ερμηνείας του συγκεκριμένου στίχου, που περιέχει την παραβολή του κρυμμένου θησαυρού, ο Ωριγένης συζητά σύντομα τις πληροφορίες που του δίνει το κείμενο σε ένα συγχρονικό και ενδοκειμενικό επίπεδο. Παρατηρεί ότι ο Ιησούς είπε αυτήν την παραβολή καθώς και τις δύο που ακολουθούν (Μτ 13,45-46,47) σε μία "οἰκία". Παραπέμπει λοιπόν στη συζήτηση που έκανε νωρίτερα για την οικία και τη σημασία που της απέδωσε (Υπόμνημα Μτ 10.1): η οικία δηλώνει την οικειότερη σχέση των μαθητών με τον Ιησού και την αποκάλυψη σε αυτούς του βαθύτερου περιεχομένου του νοήματος των παραβολών.
Στη συνέχεια συγκρίνει τον στίχο με άλλα βιβλικά κείμενα και μάλιστα στη συνάφεια του κεφ. 13. Διακρίνει αυτήν και τις δυο επόμενες παραβολές από τις προηγούμενες (Μτ 13,3 εξ.· 24 εξ.· 31 εξ.· 33εξ.): οι τέσσερις παραβολές στην αρχή του κεφαλαίου απευθύνονται στον όχλο, λέγονται έξω από την οικία και χαρακτηρίζονται στο κείμενο ως "παραβολαί". Οι επόμενες τρεις (Μτ 13,44-47) εισάγονται απλά με τη λέξη "ὁμοία" και είναι επομένως "ὁμοιότητες". Για τον Ωριγένη η παραβολή κι η ομοιότητα είναι δύο διαφορετικές κατηγορίες. Για να το αποδείξει παραπέμπει στο Μκ 4,30, όπου απαντούν κι οι δύο όροι (τίνι ὁμοιώσωμεν τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ, ἢ ἐν τίνι αὐτὴν παραβολῇ θῶμεν;). Ακολουθώντας τη φιλοσοφική διάκριση μεταξύ "γένους" (genus) και είδους (species) ορίζει τη διαφορά μεταξύ αυτών των δύο κατηγοριών ως εξής:"ἔοικεν οὖν ἡ μὲν ὁμοίωσις εἶναι γενική, ἡ δὲ παραβολὴ εἰδική. τάχα δὲ καὶ ἡ ὁμοίωσις γενικωτάτη οὖσα τῆς παραβολῆς ἔχει ἐν εἴδει, ὥσπερ τὴν παραβολήν, οὕτω καὶ ὁμώνυμον τῷ γενικῷ τὴν ὁμοίωσιν".
Στο δεύτερο μέρος της ερμηνείας του στίχου ο Ωριγένης προχωρά στην πνευματική ερμηνεία. Ο αγρός που κρύβει τον θησαυρό είναι η Γραφή. Κάτω από τις λέξεις της ιστορίας, του νόμου και των προφητών κρύβεται ένας μεγάλος θησαυρός σοφίας. Ο Ωριγένης δίνει και μία άλλη ερμηνεία: ο αγρός είναι ο Ιησούς Χριστός κι ο κρυμμένος θησαυρός είναι όλα όσα υπονοεί ο Παύλος στο Κολ 2,3. Ο αλεξανδρινός ερμηνευτής προσπαθεί μάλιστα να συνδυάσει τις δύο αυτές ερμηνείες κι υποστηρίζει ότι τόσο η Γραφή όσο κι ο Χριστός είναι η Βασιλεία του Θεού. Μολονότι, από όσα γράφει στο κεφ. 6, φαίνεται να προτιμά ως πιθανότερη ερμηνεία του αγρού την ταύτισή του με την Γραφή, ο Ωριγένης είναι πρόθυμος να δεχτεί και την άλλη ερμηνεία. Αυτή η ευελιξία του Ωριγένη οφείλεται μάλλον στο ότι, πρώτον, θεωρεί την ερμηνεία γενικά ως μία ανοικτή διαδικασία με πολλαπλά αποτελέσματα και, δεύτερον, στο ότι υπάρχει μία στενή και σύνθετη σχέση μεταξύ της Γραφής και του Λόγου (ο Λόγος είναι η αιτία της Γραφής, μιλά μέσω αυτής και διαπαιδαγωγεί τους αναγνώστες της). Εδώ, όπως κι αλλού, προϋποτίθεται η γνωστή αναλογία μεταξύ του σαρκωμένου Λόγου και του καταγεγραμμένου λόγου των Γραφών, η οποία καθιστά δυνατή τη διάκριση μεταξύ του προφανούς και το κρυμμένου νοήματος.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο Ωριγένης έχει πάντοτε ως αφετηρία της ερμηνείας του το βιβλικό κείμενο και την κυριολεκτική σημασία του (σύγκριση με άλλα βιβλικά κείμενα, γραμματική ανάλυση λέξεων, ιστορική συνάφεια, συνάφεια του κειμένου). Σε κάποιες περιπτώσεις η κυριολεκτική σημασία του κειμένου εξηγείται με τη βοήθεια παραδειγμάτων από την φύση. Ειδικότερα η ιστορική συνάφεια δεν κατανοείται από τον Ωριγένη απλά ως το αφηγηματικό ή ιστορικό πλαίσιο των γεγονότων που περιγράφονται στο βιβλικό κείμενο. Είναι μάλλον "η ιστορία της παιδαγωγίας του Λόγου", γιατί αντικατοπτρίζει την εμπειρία του Λόγου στη συγκεκριμένη στιγμή κάτι το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ως το πρότυπο για όλες τις επόμενες συναντήσεις με τον Λόγο. Έτσι, η ιστορία μπορεί να καταστεί κι η γέφυρα που μπορεί να συνδέσει τον σημερινό αναγνώστη με την πνευματική και αιώνια αλήθεια του κειμένου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου