Βασιλείδης: Το έργο και η διδασκαλία του (Γ΄ μέρος)

Χριστολογία και σωτηριολογία

Ο Ειρηναίος διασώζει τη διδασκαλία του Βασιλείδη για τη σωτηρία του ανθρώπου διά του Χριστού (Κατὰ αἰρέσεων 1.24.4): ο αγέννητος Πατέρας έστειλε τον πρωτότοκό του Νου (τον Χριστό) για να απελευθερώσει όσους πιστέψουν σε αυτόν από τη δύναμη εκείνων που δημιούργησαν τον κόσμο. Εκείνος εμφανίστηκε στον κόσμο ως άνθρωπος και έκανε θαύματα. Δεν υπέφερε ο ίδιος, αλλά ένα Σίμων Κυρηναίος αναγκάστηκε να κουβαλήσει το σταυρό για λογαριασμό του. Αυτός ο Σίμων μεταμορφώθηκε από τον Ιησού, έτσι ώστε οι άλλοι να νομίσουν ότι είναι ο Ιησούς και να τον σταυρώσουν στη θέση του. Ο Ιησούς πήρε τη μορφή του Σίμωνα και γελούσε εις βάρος τους. Διότι, εφόσον ήταν μία ασώματη δύναμη και ο Νους του αγέννητου Πατέρα, μπορούσε να πάρει όποια μορφή ήθελε. Στη συνέχεια αναλήφθηκε κοντά στον Πατέρα.

Ο Βασιλείδης μοιράζεται με τον Σατουρνίνο τη διδασκαλία του για την έλευση του Σωτήρα άνωθεν με σκοπό την απελευθέρωση των ανθρώπων από το κράτος των δημιουργών αγγέλων. Ο Σατουρνίνος υιοθετούσε μία δοκητική χριστολογία (Ειρηναίος, Κατὰ αἱρέσεων 1.24.2: δοκήσει δὲ ἐπιπεφηνέναι ἄνθρωπον). Ο Β. στο απόσπασμα του Ειρηναίου φαίνεται να δίδασκε ότι ο Ιησούς μπορούσε να αλλάζει μορφές. Ο B. Pearson (σ. 21) υποστηρίζει ότι εδώ ίσως ο Ειρηναίος παρανόησε τη διδασκαλία του Β. και παραπέμπει σε ένα απόσπασμα από τη Δεύτερη Πραγματεία του Μεγάλου Σηθ (NHC VII, 2), το οποίο θεωρείται ότι περιέχει τη διδασκαλία του Β. και όπου λέγεται ότι ο ίδιος ο Ιησούς δεν υπέστη το σταυρικό θάνατο αλλά το φυσικό του σώμα, η δημιουργία δηλαδή των αρχόντων. Σύμφωνα με το ίδιο κείμενο όσοι πιστεύουν σε ένα σταυρωμένο σωτήρα, αυτοί υιοθετούν τη "διδασκαλία ενός νεκρού ανθρώπου (60,22. Βλ. επίσης Ειρηναίου, Κατὰ αἱρέσεων 1.24.4).
Ο Β. πιθανόν λοιπόν να υποστήριζε ότι ο Νους-Χριστός κατέβηκε στον άνθρωπο Ιησού και αντικατέστησε την ανθρώπινη ψυχή του (ίσως αυτό κατά τον Β. να έγινε την ώρα του βαπτίσματος). Με το θάνατο του Ιησού ανέβηκε και πάλι στον Πατέρα.
Η σωτηρία για τον Β. αφορά μόνο στην ψυχή κι όχι στο φθαρτό σώμα (Ειρηναίου, Κατὰ αἱρέσεων 1.24.5), μία διδασκαλία που συμφωνεί απόλυτα με την χριστολογία του. Η σωτηρία, η οποία σημαίνει απελευθέρωση από τη δύναμη των δημιουργών αρχόντων και άνοδο στον Πατέρα μετά το θάνατο, επιτυγχάνεται μέσω της γνώσης. Ο Β. δε φαίνεται ωστόσο να κάνει σαφή διάκριση μεταξύ πίστης και γνώσης (βλ. Κλήμεντος, Στρωματεῖς 5.165, όπου η πίστις ονομάζεται γνώση και υπόστασις και Ειρηναίου, Κατὰ αἱρέσεων 1.24.4).
Επίσης κάνει λόγο για μια εσχατολογική σωτηρία όλων των εκλεκτών, την οποία ονομάζει "ἀποκατάστασις", έναν όρο που μάλλον προσέλαβε από την Κ.Δ.

Ηθική διδασκαλία - Διδασκαλία για τη Θεία Πρόνοια

Δε στηρίζει την ηθική του διδασκαλία στην Παλαιά Διαθήκη. Σε ένα απόσπασμα του Ειρηναίου (Κατὰ αἰρέσεων 1.24.5) αναφέρεται ότι δεχόταν την βρώση ειδωλοθύτων, κάτι που μπορεί να προκύπτει από την ανάγνωση που κάνει στο 1 Κορ 8 αλλά και από τη γενικότερη θέση του, κατ' επίδραση της στωικής φιλοσοφίας, ότι όλες οι συμβατικές αξίες είναι αδιάφορα.

Από τον Κλήμεντα (Στρωματεῖς 4.86.1) προκύπτει ότι ο Β. συνέδεε τη χριστιανική ηθική της αγάπης με τη θεία πρόνοια ("το θείο θέλημα"). Ο ενάρετος άνθρωπος "αγαπά" καθετί που ορίζει ο Θεός (ακόμη και τις κακουχίες) κι είναι απελευθερωμένος από την "επιθυμία" και το "μίσος". Εδώ έχουμε προσέγγιση της βιβλικής ηθικής με τη βοήθεια της στωικής φιλοσοφίας.
Ο Κλήμης διασώζει σε ένα εκτενές απόσπασμα τη διδασκαλία του Β. για την πρόνοια (Στρωματεῖς 4.81.1-83.1). Οι δίκαιοι υποφέρουν "ἡμαρτηκότες ἐν ἄλλοις λανθάνοντες πταίσμασιν" κι επειδή είναι χριστιανοί. Ένα παιδί υποφέρει επειδή έχει "τὸ ἁμαρτητικόν" (τη ροπή προς την αμαρτία). Την ίδια ροπή αποδίδει στον Ιησού, του οποίου την περίπτωση παραλληλίζει με εκείνη του παιδιού. Γι' αυτήν τη θέση δέχεται την αυστηρή κριτική του Κλήμεντος.
Επίσης ο Β. φαίνεται ότι δίδασκε κάποια μορφή μετενσάρκωσης. Ήταν ιδιαίτερα αυστηρός στο θέμα της αμαρτίας. Σύμφωνα με τον Κλήμεντα δίδασκε ότι μόνο οι αμαρτίες που διαπράχθηκαν ακούσια ή εν αγνοία μπορούν να συγχωρεθούν (Στρωματεῖς 4.153.4). Η θεία τιμωρία στη μορφή των παθημάτων είναι το αποτέλεσμα όλων των εκουσίων αμαρτιών ακόμη και μετά το βάπτισμα.
Επηρεασμένος από τη Στωική και πλατωνική φιλοσοφία τονίζει την αγαθότητα της θείας πρόνοιας και την παιδευτική αξία των ανθρώπινων παθημάτων.

Η διδασκαλία του Β. πρέπει να εξαπλώθηκε και πέραν της Αιγύπτου. Στην ίδια την Αίγυπτο παρέμεινε ζωντανή μέχρι τον 4ο αι., όπως πληροφορούμαστε από τον Επιφάνιο. Στη διάδοσή της σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο γιος και μαθητής του Β. Ισίδωρος στον οποίο αποδίδονται τρία συγγράμματα. Φαίνεται επίσης ότι η διδασκαλία του Β. ήταν γνωστή σε έναν άλλο σημαντικό γνωστικό αυτής της περιόδου, τον Βαλεντίνο, ο οποίος υιοθέτησε στοιχεία της στο δικό του θεολογικό σύστημα.
Τέλος από το ενδιαφέρον το οποίο μαρτυρείται στα σωζόμενα αποσπάσματά του για λειτουργικά ζητήματα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τελούνταν διάφορες λειτουργικές πράξεις στη σχολή του. Από τον Κλήμεντα πληροφορούμαστε επίσης ότι οι οπαδοί του γιόρταζαν την εορτή των Επιφανείων στις 6 Ιανουαρίου (Στρωματεῖς 1.145.6).