Στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου του ο K. ασχολείται με τη λεγόμενη αλληλογραφία μεταξύ Σενέκα και Παύλου.
Απόκρυφη αλληλογραφία Σενέκα και Παύλου
1. Εισαγωγικά
Ο Κ. εκτιμά ότι ίσως αφορμή για τη σύνδεση Παύλου και Σενέκα δίνει η πληροφορία των Πρξ 18,12-17 ότι ο Παύλος στην Κόρινθο βρέθηκε μπροστά στον Γαλλίωνα, τον ανθύπατο της Αχαΐας (51/52 ή 52/53 μ.Χ.). Ο Γαλλίων ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του Σενέκα και υπηρέτησε ως ύπατος στη Ρώμη στα 58 μ.Χ. Επιπλέον ο Παύλος βρέθηκε δέσμιος στην Ρώμη (Πρξ 28,30) και ο φρουρός του ίσως ανήκε στους πραιτωριανούς του Burrus, ο οποίος μοιράστηκε την εξουσία με τον Γαλλίωνα στη Ρώμη μαζί. Μολονότι το θέμα της χρονολογίας της ζωής του Παύλου παραμένει ανοικτό, γενικά εκτιμάται ότι ο Παύλος έφτασε στη Ρώμη κάπου μεταξύ των 52 και 62 μ.Χ., εποχή που ο φιλόσοφος Σενέκας ήταν στο απόγειο της δύναμής του. Επιπλέον δύο αναφορές στην Φιλιππησίους ίσως συνδέονται με την παραμονή του Παύλου στη Ρώμη (1,13 και 4,22).
Η απόκρυφη αλληλογραφία Σενέκα και Παύλου, που περιλαμβάνει 14 επιστολές στη λατινική γλώσσα (8 του Σενέκα και 6 του Παύλου) τοποθετείται από τον συγγραφέα της σε αυτήν την περίοδο. Παραδίδεται σε 300 χειρόγραφα του Μεσαίωνα και περίπου 25 από την Ύστερη Αρχαιότητα συχνά μαζί με τα υπόλοιπα έργα του Σενέκα.
Η γνησιότητα αυτών των κειμένων είναι θέμα συζήτησης μέχρι και σήμερα. Πολλοί μάλιστα ερευνητές υποστηρίζουν με πάθος τη γνησιότητά τους. Ο Κ. παραπέμπει στο χαρακτηριστικό παράδειγμα του Giuseppe Giovanni Gamba, ο οποίος υποστηρίζει ότι στα 58/59 ο Σενέκας έγινε χριστιανός κάτω από την επίδραση του Παύλου αντίθετα από το σύγχρονό του Πετρώνιο και τον ίδιο τον Νέρωνα, οι οποίοι, ενώ αρχικά έδειξαν ενδιαφέρον για το χριστιανισμό, στη συνέχεια τον εγκατέλειψαν. Αποδίδει την τραγωδία Octavia στο Σενέκα. Σε αυτήν ο φιλόσοφος παρουσίασε με έμμεσο τρόπο χριστιανικές αξίες. Το Satyricon του Πετρώνιου είναι για τον Gamba μία κρυπτογραφημένη γελοιοποίηση των χριστιανικών μορφών και πρακτικών (π.χ. ο οικοδεσπότης της Cena Trimalchionis είναι ο ίδιος ο Παύλος). Επομένως αυτά τα κείμενα είναι γνήσια και επιτρέπουν την αποκατάσταση της χρονολόγησης της ζωής του Παύλου κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Η κριτική ωστόσο έρευνα του κειμένου έχει αποδείξει ήδη από την εποχή του Εράσμου ότι πρόκειται για πολύ μεταγενέστερα κείμενα και σε καμιά περίπτωση για γνήσια.
2. Εποχή σύνταξης των επιστολών
Σύμφωνα με τον Έρασμο τα κείμενα αυτά θα πρέπει να συντάχθηκαν κάποια στιγμή πριν το 392 μ.Χ., γιατί αναφέρονται από τον Ιερώνυμο για πρώτη φορά στο έργο του De viris illustribus (12). Μάλλον στην εποχή του η ανάγνωση αυτών των κειμένων ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και ίσως συνδέεται με μία πρόσφατη εμφάνισή τους. Από την άλλη ο Λακτάντιος, όταν στα 324 μ.Χ. κάνει λόγο για τον Σενέκα στο έργο του Divinae institutiones (VI 24,14) δεν αναφέρει αυτήν την αλληλογραφία.
Στην αλληλογραφία ο Σενέκας δεν εμφανίζεται ως χριστιανός αλλά ως ευσεβής εθνικός. Ο μύθος του χριστιανού Σενέκα γεννήθηκε από τους πρώτους ανθρωπιστές κατά τον 14ο αι. (βλ. το άρθρο του A. Momigliano, “Bemerkungen über die Legende vom Christentum Senecas“ [1950]).
3. Εσωτερικά κριτήρια χρονολόγησης
Υφολογικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά οδηγούν στη χρονολόγηση των κειμένων αυτών στον 4ο αι.
Πιθανόν ο συγγραφέας είχε παρακολουθήσει κάποια μαθήματα ρητορικής και είχε γνώση των κανόνων της επιστολογραφίας της εποχής. Μάλιστα ο Claude W. Barlow διατύπωσε την υπόθεση ότι ίσως αυτές οι επιστολές γεννήθηκαν από τη σχολική πρακτική σύνταξης τέτοιων ψευδεπίγραφων επιστολών ως μέρος της σχολικής άσκησης.
Ο Κ. παραπέμπει επίσης στο έργο του H. Koskenniemi, Studien zur Idee und Phraseologie des griechischen Briefes bis 400 n.Chr. (1956), όπου γίνεται λόγος για τρεις κεντρικές έννοιες που συνδέονται με την αρχαία επιστολογραφία: α) η φιλοφρόνησις, δηλ. η φιλική διάθεση που οδηγεί στην ανταλλαγή επιστολών, β) η παρουσία, διότι τα κείμενα καλύπτουν την απόσταση μεταξύ φίλων και γ) ὁμιλία, διότι τα επιστολικά κείμενα έχουν διαλογικό χαρακτήρα. Αυτά τα τρία στοιχεία υπάρχουν φυσικά και στην αλληλογραφία Σενέκα και Παύλου.
Στη συνέχεια ο Κ. παρουσιάζει το περιεχόμενο των 14 επιστολών και συζητά κάποια σημεία τους καθώς και γνωστά κι από άλλα κείμενα επιστολικά μοτίβα.
Καταλήγοντας την παρουσίασή του ο Κ. σχολιάζει τη χαμηλή ποιότητα της γλώσσας αυτών των κειμένωνκαι παρατηρεί τα εξής:
- δεν είναι πιθανό να μεταφράστηκαν από τα ελληνικά
- απίθανο είναι επίσης τα κείμενα να συντάχθηκαν από ιουδαιοχριστιανικούς κύκλους για να δυσφημίσουν τον Παύλου
- θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη κριτικές μελέτες του κειμένου, σύμφωνα με τις οποίες μόνο οι επιστολές 10,11 και 12 είναι αρχαίες, ενώ οι υπόλοιπες ανάγονται στην καρολίνεια περίοδο
Η επιλογή του Σενέκα ως συνομιλητή του Παύλου οφείλεται στη μεγάλη εκτίμηση την οποία είχαν οι Πατέρες της Δύσης για το Ρωμαίο φιλόσοφο.
Ο Κ. βρίσκει επίσης ομοιότητες μεταξύ αυτών των κειμένων και της 3 Κορινθίους (επιστολή των πρεσβυτέρων της Κορίνθου με προτροπή του Θεοφίλου και απάντηση του Παύλου, που βρίσκεται στη Ρώμη). Υποστηρίζει επίσης ότι έχουν επηρεαστεί από τις απόκρυφες Πράξεις Παύλου. Είναι ίσως επίσης πιθανό ο συγγρ. τους να επέλεξε την αλληλογραφία ως είδος πάνω στο οποίο έστησε όλη την ιστορία του συνειδητά, επειδή γνώριζε ότι μια συνάντηση Παύλου και Σενέκα δεν έλαβε ποτέ χώρα.
Απόκρυφη αλληλογραφία Σενέκα και Παύλου
1. Εισαγωγικά
Ο Κ. εκτιμά ότι ίσως αφορμή για τη σύνδεση Παύλου και Σενέκα δίνει η πληροφορία των Πρξ 18,12-17 ότι ο Παύλος στην Κόρινθο βρέθηκε μπροστά στον Γαλλίωνα, τον ανθύπατο της Αχαΐας (51/52 ή 52/53 μ.Χ.). Ο Γαλλίων ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του Σενέκα και υπηρέτησε ως ύπατος στη Ρώμη στα 58 μ.Χ. Επιπλέον ο Παύλος βρέθηκε δέσμιος στην Ρώμη (Πρξ 28,30) και ο φρουρός του ίσως ανήκε στους πραιτωριανούς του Burrus, ο οποίος μοιράστηκε την εξουσία με τον Γαλλίωνα στη Ρώμη μαζί. Μολονότι το θέμα της χρονολογίας της ζωής του Παύλου παραμένει ανοικτό, γενικά εκτιμάται ότι ο Παύλος έφτασε στη Ρώμη κάπου μεταξύ των 52 και 62 μ.Χ., εποχή που ο φιλόσοφος Σενέκας ήταν στο απόγειο της δύναμής του. Επιπλέον δύο αναφορές στην Φιλιππησίους ίσως συνδέονται με την παραμονή του Παύλου στη Ρώμη (1,13 και 4,22).
Η απόκρυφη αλληλογραφία Σενέκα και Παύλου, που περιλαμβάνει 14 επιστολές στη λατινική γλώσσα (8 του Σενέκα και 6 του Παύλου) τοποθετείται από τον συγγραφέα της σε αυτήν την περίοδο. Παραδίδεται σε 300 χειρόγραφα του Μεσαίωνα και περίπου 25 από την Ύστερη Αρχαιότητα συχνά μαζί με τα υπόλοιπα έργα του Σενέκα.
Η γνησιότητα αυτών των κειμένων είναι θέμα συζήτησης μέχρι και σήμερα. Πολλοί μάλιστα ερευνητές υποστηρίζουν με πάθος τη γνησιότητά τους. Ο Κ. παραπέμπει στο χαρακτηριστικό παράδειγμα του Giuseppe Giovanni Gamba, ο οποίος υποστηρίζει ότι στα 58/59 ο Σενέκας έγινε χριστιανός κάτω από την επίδραση του Παύλου αντίθετα από το σύγχρονό του Πετρώνιο και τον ίδιο τον Νέρωνα, οι οποίοι, ενώ αρχικά έδειξαν ενδιαφέρον για το χριστιανισμό, στη συνέχεια τον εγκατέλειψαν. Αποδίδει την τραγωδία Octavia στο Σενέκα. Σε αυτήν ο φιλόσοφος παρουσίασε με έμμεσο τρόπο χριστιανικές αξίες. Το Satyricon του Πετρώνιου είναι για τον Gamba μία κρυπτογραφημένη γελοιοποίηση των χριστιανικών μορφών και πρακτικών (π.χ. ο οικοδεσπότης της Cena Trimalchionis είναι ο ίδιος ο Παύλος). Επομένως αυτά τα κείμενα είναι γνήσια και επιτρέπουν την αποκατάσταση της χρονολόγησης της ζωής του Παύλου κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Η κριτική ωστόσο έρευνα του κειμένου έχει αποδείξει ήδη από την εποχή του Εράσμου ότι πρόκειται για πολύ μεταγενέστερα κείμενα και σε καμιά περίπτωση για γνήσια.
2. Εποχή σύνταξης των επιστολών
Σύμφωνα με τον Έρασμο τα κείμενα αυτά θα πρέπει να συντάχθηκαν κάποια στιγμή πριν το 392 μ.Χ., γιατί αναφέρονται από τον Ιερώνυμο για πρώτη φορά στο έργο του De viris illustribus (12). Μάλλον στην εποχή του η ανάγνωση αυτών των κειμένων ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και ίσως συνδέεται με μία πρόσφατη εμφάνισή τους. Από την άλλη ο Λακτάντιος, όταν στα 324 μ.Χ. κάνει λόγο για τον Σενέκα στο έργο του Divinae institutiones (VI 24,14) δεν αναφέρει αυτήν την αλληλογραφία.
Στην αλληλογραφία ο Σενέκας δεν εμφανίζεται ως χριστιανός αλλά ως ευσεβής εθνικός. Ο μύθος του χριστιανού Σενέκα γεννήθηκε από τους πρώτους ανθρωπιστές κατά τον 14ο αι. (βλ. το άρθρο του A. Momigliano, “Bemerkungen über die Legende vom Christentum Senecas“ [1950]).
3. Εσωτερικά κριτήρια χρονολόγησης
Υφολογικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά οδηγούν στη χρονολόγηση των κειμένων αυτών στον 4ο αι.
Πιθανόν ο συγγραφέας είχε παρακολουθήσει κάποια μαθήματα ρητορικής και είχε γνώση των κανόνων της επιστολογραφίας της εποχής. Μάλιστα ο Claude W. Barlow διατύπωσε την υπόθεση ότι ίσως αυτές οι επιστολές γεννήθηκαν από τη σχολική πρακτική σύνταξης τέτοιων ψευδεπίγραφων επιστολών ως μέρος της σχολικής άσκησης.
Ο Κ. παραπέμπει επίσης στο έργο του H. Koskenniemi, Studien zur Idee und Phraseologie des griechischen Briefes bis 400 n.Chr. (1956), όπου γίνεται λόγος για τρεις κεντρικές έννοιες που συνδέονται με την αρχαία επιστολογραφία: α) η φιλοφρόνησις, δηλ. η φιλική διάθεση που οδηγεί στην ανταλλαγή επιστολών, β) η παρουσία, διότι τα κείμενα καλύπτουν την απόσταση μεταξύ φίλων και γ) ὁμιλία, διότι τα επιστολικά κείμενα έχουν διαλογικό χαρακτήρα. Αυτά τα τρία στοιχεία υπάρχουν φυσικά και στην αλληλογραφία Σενέκα και Παύλου.
Στη συνέχεια ο Κ. παρουσιάζει το περιεχόμενο των 14 επιστολών και συζητά κάποια σημεία τους καθώς και γνωστά κι από άλλα κείμενα επιστολικά μοτίβα.
Καταλήγοντας την παρουσίασή του ο Κ. σχολιάζει τη χαμηλή ποιότητα της γλώσσας αυτών των κειμένωνκαι παρατηρεί τα εξής:
- δεν είναι πιθανό να μεταφράστηκαν από τα ελληνικά
- απίθανο είναι επίσης τα κείμενα να συντάχθηκαν από ιουδαιοχριστιανικούς κύκλους για να δυσφημίσουν τον Παύλου
- θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη κριτικές μελέτες του κειμένου, σύμφωνα με τις οποίες μόνο οι επιστολές 10,11 και 12 είναι αρχαίες, ενώ οι υπόλοιπες ανάγονται στην καρολίνεια περίοδο
Η επιλογή του Σενέκα ως συνομιλητή του Παύλου οφείλεται στη μεγάλη εκτίμηση την οποία είχαν οι Πατέρες της Δύσης για το Ρωμαίο φιλόσοφο.
Ο Κ. βρίσκει επίσης ομοιότητες μεταξύ αυτών των κειμένων και της 3 Κορινθίους (επιστολή των πρεσβυτέρων της Κορίνθου με προτροπή του Θεοφίλου και απάντηση του Παύλου, που βρίσκεται στη Ρώμη). Υποστηρίζει επίσης ότι έχουν επηρεαστεί από τις απόκρυφες Πράξεις Παύλου. Είναι ίσως επίσης πιθανό ο συγγρ. τους να επέλεξε την αλληλογραφία ως είδος πάνω στο οποίο έστησε όλη την ιστορία του συνειδητά, επειδή γνώριζε ότι μια συνάντηση Παύλου και Σενέκα δεν έλαβε ποτέ χώρα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου