Γαλ 4,21-5,1: αλληγορία ή τυπολογία;

Στο ιστολόγιο Café Apocalypsis έχει αναρτηθεί ένα πολύ ενδιαφέρον σύντομο κείμενο για το Γαλ 4,21-5,1, όπου ο Παύλος παρουσιάζει το παράδειγμα της Άγαρ και της Σάρρα και των υιών τους και παρατηρεί ότι αυτά τα πρόσωπα και γεγονότα "ἐστιν ἀλληγορούμενα". Η ερμηνεία ωστόσο έχει προκαλέσει μεγάλη συζήτηση μέχρι σήμερα, καθώς η ερμηνεία του Παύλου εδώ ομοιάζει περισσότερο την τυπολογία και λιγότερο την αλληγορία. Ο Jason Meyer στο ιστολόγιο παρουσιάζει τις τρεις βασικές κατευθύνσεις στην έρευνα σχετικά με το συγκεκριμένο παύλειο κείμενο και την ερμηνεία του αποστόλου: α) αλληγορία, β) τυπολογία και γ) και τα δύο. Ο ίδιος ο Meyer κλίνει προς την πρώτη εκδοχή για τους εξής λόγους: 1) η συνειδητή χρήση εκ μέρους του του όρου"ἀλληγορία" αντί του όρου "τύπος", β) η ερμηνεία που παρέχει ο απόστολος εξυπηρετεί τους σκοπούς της αλληγορίας (αντιστροφή του ορίζοντα του κειμένου και αιφνιδιασμός του αναγνώστη) και γ) ο τρόπος που προσεγγίζει ο Παύλος το πρόσωπο του Αβραάμ και την ιστορία του προδίδει μία αλληγορική κατανόηση της ιστορίας.

[Α.Τ.: Αλληγορία και τυπολογία συνιστούν δύο από τις σημαντικότερες ερμηνευτικές τάσεις στην αρχαία χριστιανική γραμματεία (μαζί με την τροπολογική, την ιστορική και αναγωγική, σύμφωνα με τον ορισμό του αγ. Ι. Κασσιανού, conlationes 14,8). Η τυπολογική ερμηνεία στηρίζεται στη βεβαιότητα ότι οι δύο Διαθήκες, Παλαιά και Καινή, αποτελούν μία ενότητα και χρησιμοποιεί ουσιαστικά το σχήμα εκπλήρωση-υπόσχεση. Πρόσωπα και γεγονότα της Π.Δ. αναφέρονται στον Χριστό ή σε πρόσωπα που συνδέονται μαζί του. Αυτοί οι παλαιοδιαθηκικοί τύποι έχουν τους αντίτυπούς τους στην εποχή της Κ.Δ. και ερμηνεύονται επομένως χριστολογικά. Η αναλογία τύπου και αντιτύπου πρέπει να είναι πραγματική και σύμφωνη με την ουσία τους. Η τυπολογική ερμηνεία στηρίζεται στην αρχή της αναλογίας ανάμεσα στο παλαιότερο και στο νεότερο. Ο ίδιος ο Παύλος ερμηνεύει με αυτόν τον τρόπο το γεγονός της Εξόδου (χρησιμοποιεί τη λ. "τυπικῶς") στο 1 Κορ 10,11 εξ. Συχνά μάλιστα στους Πατέρες η τυπολογία αποκτά ένα επίκαιρο περιεχόμενο καθώς συνδέεται με τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Οπωσδήποτε η κίνηση της τυπολογίας είναι οριζόντια και γραμμική καθώς αναζητά αναλογίες στην πορεία της ιστορίας. Από την άλλη η αλληγορία χαρακτηρίζεται από μία "κάθετη" ερμηνευτική πορεία, όπου ο βιβλικός λόγος γίνεται φορέας των θεϊκών ιδεών. Ο όρος "αλληγορία" απαντά για πρώτη φορά στον Πλούταρχο, ο οποίος σημειώνει ότι ουσιαστικά αποδίδει τον αρχαιότερο όρο "ὑπόνοια" (Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 19e). Η αλληγορία κατέστη, ως γνωστόν, μία από τις βασικές ερμηνευτικές τάσεις της αρχαίας Εκκλησίας και συνδέθηκε με την Σχολή της Αλεξάνδρειας. Μολονότι συχνά κατηγορείται ότι επηρεασμένη από την πλατωνική φιλοσοφία αρνήθηκε την ιστορική διάσταση του κειμένου, στην πραγματικότητα -εκτός από τις περιπτώσεις που εκδηλώθηκαν ακρότητες- ποτέ δεν αρνήθηκε τον ιστορικό χαρακτήρα των βιβλικών γεγονότων (βλ. για παράδειγμα Ωριγένους, Περὶ ἀρχῶν IV, 3, 3). Mία αλληγορική ερμηνεία της προφητείας, της ηθικής διδασκαλίας της Αγ. Γραφής ή πολύ περισσότερο του Σταυρού και της Ανάστασης του Χριστού δεν είναι αποδεκτή. Η αλληγορία προσανατολίζεται κυρίως στην ερμηνεία δύσκολων βιβλικών χωρίων με σκοπό να τα καταστήσει ωφέλιμα και επίκαιρα. Και οι δύο, τυπολογία και αλληγορία, στηρίζονται στις αναλογίες, αν και έχουν η καθεμιά διαφορετική προοπτική. Η τυπολογία συγκρίνει παρόμοια πραγματικότητες που βρίσκονται στο ίδιο ιστορικό επίπεδο (οριζόντια διάσταση), ενώ η αλληγορία προτιμά τη σύγκριση πραγματικοτήτων που βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα (κάθετη διάσταση). Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι η χρήση του όρου "ἀλληγορούμενα" μοιάζει αμφίσημη στο επίμαχο κείμενο της Γαλ. Αυτό ήταν ήδη γνωστό στους Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι έδωσαν διάφορες εξηγήσεις: ο Χρυσόστομος για παράδειγμα μίλησε για καταχρηστική χρήση του όρου εδώ.
Με το θέμα ασχολήθηκε ο καθηγητής Γ. Γαλίτης σε ένα, κατά τη γνώμη μου, ιδιαίτερα ενδιαφέρον και εμπεριστατωμένο άρθρο του: G. Galitis, "Gesetz und Freiheit. Die Allegorie von Hagar und Sara in Gal 4,21-5,1", στο έργο: A. Vanhoye (εκδ.), La foi agissant par l’ amour (Galates 4,12-6,16), Rome 1996, σσ. 41-78. Σε αυτή τη μελέτη ο καθηγητής υποστηρίζει ότι στη Γαλ πρόκειται για αλληγορία με τη γενική σημασία του όρου και τυπολογία με την ειδική (η τυπολογία ως υποκατηγορία της αναλογίας) και παραπέμπει στην παρατήρηση, η οποία έχει γίνει από έγκριτους πατρολόγους ότι τα όρια μεταξύ αλληγορίας και τυπολογίας είναι ρευστά κατά την αρχαιότητα. Ουσιαστικά οι δύο ερμηνευτικές τάσεις συμπληρώνουν η μία την άλλη, κάτι που φαίνεται ότι ήταν γνωστό στους αρχαίους συγγραφείς και στους Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι δεν αισθάνονται υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουν αποκλειστικά τη μία την άλλη ερμηνευτική προσέγγιση, αλλά συχνά τις συνδυάζουν].