Klauck: Die apokryphe Bibel (17)

Ο Χριστός σε πολλές μορφές: η πολυμορφία του Σωτήρα στα απόκρυφα κείμενα

Ι. Προσεγγίσεις του θέματος

1. Η πολυμορφία στην αρχαία μυθολογία
Στο πρώτο αυτό μέρος του κεφαλαίου ο Κ. αναφέρει διάφορα παραδείγματα μεταμόρφωσης και πολυμορφίας των θεών σε κείμενα της ελληνορωμαϊκής γραμματείας, όπως για παράδειγμα στην Οδύσσεια του Ομήρου, στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου και στις Μεταμορφώσεις του Απουληίου. Με αφορμή το γεγονός ότι στο τελευταίο έργο η Ίσις διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στην πλοκή, ο Κ. ασχολείται ιδιαίτερα με την πολυμορφία της αιγυπτιακής θεότητας και ανατρέχει σε διάφορες παπυρολογικές πηγές (π.χ. POxy XI 1380. PGM VII 502-503).
O K. καταλήγει ότι ήδη στον ελληνορωμαϊκό κόσμο υπάρχουν οι προϋποθέσεις για τη χριστολογική πολυμορφία που απαντούμε στη συνέχεια στην απόκρυφη χριστιανική γραμματεία.

2. Ο ορισμός της έννοιας της πολυμορφίας
Στη συνέχεια ο Κ. ασχολείται με το περιεχόμενο της έννοιας πολυμορφίας και παρουσιάζει τις διάφορες ερμηνείες που δόθηκαν κατά καιρούς στον όρο. Ο G. G. Stroumsa (1981) ασχολήθηκε περισσότερο με την έννοια της τριμορφίας και της διμορφίας, την οποία ερμήνευσε με βάση δύο παραδόσεις: το συνηθισμένο αρχαίο θέμα των puer-senex και την αντίθεση «μορφὴ θεοῦ» και «μορφὴ δούλου». Ο E. Junod στη συνέχεια (1982) όρισε την πολυμορφία ως εμφάνιση σε διαφορετικές μορφές, οι οποίες γίνονται αντιληπτές ταυτόχρονα ή διαδοχικά. Ο πιο αυστηρός ορισμός της έννοιας έχει προταθεί από τον P.J. Lalleman (1995), o οποίος αντιλαμβάνεται την πολυμορφία ως μία ιδιαίτερη περίπτωση μεταμόρφωσης: διαφορετικοί μάρτυρες αντιλαμβάνονται ταυτόχρονα το ίδιο πρόσωπο σε διαφορετικές μορφές. Η θέση του θεωρήθηκε ιδιαίτερα στενή από τον Η. Garcia (2003), ο οποίος όρισε την πολυμορφία ως μία σειρά από μεταμορφώσεις. Κατά κάποιον τρόπο επομένως η πολυμορφία καθίσταται μία μορφή θεοφάνειας και συνδέεται άμεσα με την πανταχού παρουσία, την παντομορφία, την πολυωνυμία. Ο Κ. παρατηρεί βέβαια ότι υπάρχει ο κίνδυνος με αυτόν τον τρόπο να μη γίνει σαφής διάκριση μεταξύ αυτών των διαφορετικών μεταξύ τους φαινομένων. Προτείνει το γενικό ορισμό της πολυμορφίας ως της εμφάνισης ενός προσώπου σε περισσότερες από μία μορφές.

Στη συνέχεια παρουσιάζει δύο ομάδες κειμένων, στα οποία εντοπίζονται περιπτώσεις πολυμορφίας του Ιησού: α) οι απόκρυφες Πράξεις των Αποστόλων με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα των Πράξεων του Ιωάννη και β) διάφορα κείμενα του Nag Hammadi.

II. Οι απόκρυφες Πράξεις των Αποστόλων

1. Οι Πράξεις του Ιωάννη
Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα πολυμορφίας εντοπίζεται στις παραγράφους 87-105 του κειμένου. Ο Ιησούς εμφανίζεται ως «εὔμορφος» νεαρός άνδρας και γίνεται αναφορά στην «πολύμορφον ὄψιν» του («ὀ ἐμφυσήσας μοι ἑαυτὸν τῇ πολυμόρφῳ σου ὄψει καὶ ἐλεήσας παντοίως»). Ο Ιωάννης αναφέρει μάλιστα κάποια παραδείγματα τέτοιας μεταμόρφωσης του Ιησού και πριν από την Ανάσταση. Χαρακτηριστική είναι η κυριαρχία των λέξεων που προέρχονται από τη ρίζα μορφ- σε αυτό το απόσπασμα. Στις παραγράφους 94-104 δίνεται μία άλλη εκδοχή της ιστορίας του πάθους, όπου όμως τα στοιχεία των ευαγγελικών διηγήσεων δέχονται μία καθαρά γνωστική επεξεργασία. Ο Κ. ασχολείται ιδιαίτερα με το όραμα που φωτεινού σταυρού κοσμικών διαστάσεων που περιγράφεται στην παράγρ. 98:

... καὶ περὶ τὸν σταυρὸν ὄχλον πολύν, μίαν μορφὴν μὴ ἔχοντα. καὶ ἐν αὐτῷ ἦν μορφὴ μία καὶ ἰδέα ὁμοία. αὐτὸν δὲ τὸν κύριον ἐπάνω τοῦ σταυροῦ ἑώρων σχῆμα μὴ ἔχοντα ἀλλά τινα φωνὴν μόνον, φωνὴν δὲ οὐ ταύτην τὴν ἡμῖν συνήθη, ἀλλά τινα ἡδεῖαν καὶ χρηστὴν καὶ ἀληθῶς θεοῦ.

Οι παράγραφοι 99-101 στη συνέχεια συμβάλουν στην ερμηνεία του οράματος. Ο όχλος είναι οι άνθρωποι που δεν έχουν ελπίδα σωτηρίας. Ο σωτήρας επάνω από το σταυρό που δεν έχει μορφή αλλά μόνο φωνή έχει επιστρέψει στην ουράνια πατρίδα του. Η ομάδα, που έχει μία μορφή και όμοια ιδέα, αντιπροσωπεύει σύμφωνα με τον Κ. τους γνωστικούς, οι οποίοι εξαιτίας της συγγένειάς τους με τον σωτήρα δεν ανήκουν σε αυτόν τον κόσμο.
Γενικά ο Κ. παρατηρεί ότι σύμφωνα με τη γνωστική αντίληψη η πολυμορφία και πολυωνυμία όσον αφορά στο Σωτήρα υπάρχουν για να μπορούν οι άνθρωποι να τον κατανοήσουν. Στις Πράξεις του Ιωάννη τονίζεται επίσης ότι ο Ιησούς δεν έπαθε κι ότι όσα λέγονται στα ευαγγέλια είναι αφηγηματικά μέσα για να κατανοήσουν οι άνθρωποι τη σωτηρία. O ίδιος ο Ιησούς δεν έχει στην πραγματικότητα σώμα και η ουσία του είναι πνευματική.

2. Πράξεις Παύλου
Η πολυμορφία απαντά και στις Πράξεις Παύλου, όπου ο Ιησούς εμφανίζεται ως σωσίας του αποστόλου και ως νεαρός. Στο κείμενο ο Κ. παρατηρεί επίσης μια σχέση μεταξύ πολυμορφίας και αγγελομορφικής χριστολογίας.

3. Πράξεις Πέτρου
Και σε αυτό το έργο τονίζεται η ιδέα ότι ο Θεός εξαιτίας της άμετρής του αγαθότητας επέτρεψε ο Κύριος να εμφανισθεί σε διαφορετική μορφή (alia figura) και ανθρώπινη εικόνα (effigie hominum), αν και οι απόστολοι ήταν σε θέση - στο μέτρο που μπορούσε ο καθένας - να αντιληφθούν σε διαφορετικό βαθμό την πραγματική του φύση. Αυτή η ιδέα καθίσταται σαφής και μέσα από μία σειρά αντιθέσεων και χριστολογικών μεταφορών, που προέρχονται κυρίως από το κατά Ιωάννην ευαγγέλιο και λιγότερο από τα συνοπτικά.

4. Πράξεις του Θωμά
Κι εδώ απαντά συχνά όσον αφορά στον Ιησού ο όρος «πολύμορφος». Επιπλέον ο χαρακτηρισμός του Ιούδα Θωμά ως δίδυμου αδελφού του Κυρίου αφήνει ανοικτή την πιθανότητα μίας πολυμορφίας με τη μορφή του σωσία. Στο κείμενο υπάρχει επίσης μία διπλή πολυμορφία (στοιχεία της απαντούν και στις Πράξεις του Ιωάννη): και το κακό έχει πολλές μορφές.

5. Πράξεις Φιλίππου
Σε αυτό το απόκρυφο κείμενο απαντά η τριμορφία, που είναι προφανώς η δική του εκδοχή του τριαδικού δόγματος αλλά και η μεταμόρφωση του Ιησού σε αετό που θυμίζει τις μεταμορφώσεις των θεών σε ζώα στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου.

6. Πράξεις Ανδρέα
Κι εδώ απαντούν μεταμορφώσεις του Ιησού (ως καπετάνιου ) αλλά και του Διαβόλου (ως γέρου άνδρα)

7. Πράξεις του Πέτρου και των 12 Αποστόλων
Το κεντρικό πρόσωπο αυτού του κειμένου από το Nag Hammadi δεν είναι ο Πέτρος ή κάποιος άλλος από τους αποστόλους αλλά ο αναστημένος Κύριος ο οποίος παίρνει διάφορες μορφές.