Ιησούς, το παιδί αστέρι / Jesus the Star-Child

Προσκύνηση των Μάγων. Rogier
van der Weyden, Τρίπτυχο Bladelin
(Bερολίνο)

Το φως και το άστρο της Βηθλεέμ απαντούν συχνά στις απόκρυφες αφηγήσεις για τη γέννηση του Ιησού. Οι επιδράσεις εδώ είναι βέβαια πρώτιστα βιβλικές: το αστέρι απαντά στην αφήγηση του Ματθαίου για τους μάγους, ενώ η λάμψη και το φως της θεϊκής δόξας στο κατά Λουκάν. Τα δύο όμως αυτά μοτίβα δέχονται μεγάλη επεξεργασία και συνδυάζονται με παλαιοδιαθηκικά μοτίβα (όπως εκείνο της φωτεινής στήλης στο βιβλίο της Εξόδου) αλλά και παραδόσεις εξωβιβλικές και μη χριστιανικές στα διάφορα εξωκανονικά κείμενα. Μία πολύ ενδιαφέρουσα εκδοχή είναι εκείνη κατά την οποία ο νεογέννητος Ιησούς ταυτίζεται με το φως που λάμπει στο σπήλαιο. Εδώ παραθέτω την ιστορία όπως απαντά στο λατινικό απόκρυφο του χειρογράφου Arundel (παρ. 73-74). Πρόκειται για την ιστορία της γέννησης, όπως τη διηγείται η μαία Ζαχήλ (η μία από τις δύο μαίες που εμφανίζονται στις απόκρυφες αφηγήσεις της γέννησης του Ιησού):

"... Όταν εμφανίστηκε το φως, η Μαρία προσκύνησε αυτόν που γέννησε. Το παιδί, όμως, έλαμπε  σαν τον ήλιο κι ήταν όμορφο και η θέα του προκαλούσε χαρά, γιατί αυτό μόνο εμφανίστηκε ως η ειρήνη που ήρθε να φέρει ειρήνη παντού. Εκείνη τη στιγμή που γεννήθηκε ακούστηκε η φωνή πολλών αόρατων όντων, τα οποία όλα μαζί είπαν "αμήν". Κι εκείνο το φως που είχε μόλις γεννηθεί πολλαπλασιάστηκε κι έκρυψε το φως του ήλιου με τις λαμπερές του ακτίνες. Το σπήλαιο γέμισε με ένα λαμπρό φως και με μια γλυκιά μυρωδιά. Έτσι γεννήθηκε το φως, όπως η δρόσος που κατεβαίνει από τον ουρανό στη γη. Γιατί η μυρωδιά του είναι ομορφότερη από εκείνες όλων των αρωμάτων.Εγώ όμως στεκόμουν σαστισμένη και κατάπληκτη. Κοιτούσα το δυνατό φως που είχε γεννηθεί. Εκείνο όμως σιγά σιγά συρρικνώθηκε και πήρε τη μορφή ενός παιδιού κι έγινε ξαφνικά εξωτερικά σαν ένα παιδί που μόλις είχε γεννηθεί. Πήρα θάρρος, έσκυψα από πάνω του και τον ακούμπησα. Τον σήκωσα στα χέριά μου με μεγάλο φόβο και τρόμαξα γιατί δεν είχε βάρος όπως τα άλλα μωρά. Τον κοίταξα· δεν είχε κανένα ψεγάδι πάνω του, όλο το σώμα του έλαμπε όπως η δρόσος του ύψιστου Θεού. Ήταν ελαφρύς και λαμπερός. Για λίγο απόρησα, γιατί δεν έκλαψε όπως συνηθίζουν να κάνουν τα νεογέννητα. Έτσι όπως τον κρατούσα και τον κοίταζα στο πρόσωπο, μου χαμογέλασε με το πιο χαρούμενο χαμόγελο κι ανοίγοντας τα μάτιά του με κοίταξε επίμονα και ξαφνικά ένα μεγάλο φως βγήκε από τα μάτιά του σα μια λαμπερή αστραπή."

Τα μοτίβα του φωτός και του αρώματος που γεμίζουν τη σπηλιά αλλά και του νεογέννητου Ιησού στη μορφή του μιας φωτεινής σφαίρας απαντούν και στο Liber Flavus (ένα ιρλανδικό απόκρυφο ευαγγέλιο). Η ταύτιση του Ιησού με το φως μαρτυρείται επίσης στο Αραβικό ευαγγέλιο της Παιδικής Ηλικίας. Εκεί το σπήλαιο είναι γεμάτο με φώτα πιο λαμπερά από τον ήλιο. Λίγο αργότερα όμως στην ιστορία (παρ. 6) ο Συμεών υποδέχεται τον μικρό Ιησού στην Ιερουσαλήμ και βλέπει πώς λάμπει σα μια αχτίδα φωτός. 

Η πιο ενδιαφέρουσα όμως ταύτιση του Ιησού με το αστέρι της Βηθλεέμ υπάρχει στο συριακό απόκρυφο με τον τίτλο Aποκάλυψη των Μάγων. Πρόκειται για μία αφήγηση του ταξιδιού των Μάγων στη Βηθλεέμ και της επιστροφής τους στην πατρίδα τους, τη μυθική χώρα Shir. Η εμφάνιση του αστέρα συνδέεται με μία παλιά προφητεία που ανάγεται στον Αδάμ και στο γιο του Σηθ και την οποία οι μάγοι γνωρίζουν από ένα αρχαίο βιβλίο που φυλάσσουν στο Σπήλαιο των Θησαυρών των Κρυμμένων Μυστηρίων. Το αστέρι τους εμφανίζεται κι είναι το φως του λαμπρότερο του ηλίου (παρ. 11-12). Το αστέρι όμως μεταμορφώνεται  μέσα στο Σπήλαιο των Θησαυρών σε άνθρωπο, γιατί, όπως εξηγεί στους μάγους, δεν θα μπορούσαν αλλιώς οι άνθρωποι να κατανοήσουν το ουράνιο θεϊκό φως. Αυτή η ανθρώπινη μορφή δεν είναι άλλη από τον ίδιο τον Ιησού, όπως δηλώνει στη συνέχεια στο λόγο του προς τους μάγους. Τους εξηγεί, μάλιστα, πως είναι στον τόπο της γέννησης, θα είναι μαζί τους στο δρόμο αλλά και δίπλα στον Πατέρα του στον ουρανό. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι ο κάθε μάγος βλέπει διαφορετικά τον Ιησού (η πολύμορφη χριστολογία είναι χαρακτηριστική στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες στα απόκρυφα κείμενα): ως φως, ως βρέφος, ως σταυρωμένο, ή στην κάθοδο στον Άδη. Όταν τελικά φτάνουν στο σπήλαιο της Βηθλεέμ (το οποίο μοιάζει με το Σπήλαιο των Θησαυρών στην πατρίδα τους), το αστέρι στέκεται πάνω από μία στήλη φωτός η οποία περιστοιχίζεται από αγγέλους. Καθώς οι μάγοι προσκυνούν το βρέφος και του προσφέρουν τα δώρα τους εκείνο τους λέει μεταξύ άλλων τα εξής (παρ. 19):

"... Γιατί εγώ ήμουν εκείνος που σας αποκαλύφθηκε στη χώρα σας και σας μίλησα με μυστήρια. Κι ύστερα έγινα ο οδηγός κι ο αρχηγός που σας έφερε σε αυτόν τον τόπο μέχρι που φτάσατε μπροστά μου εν ειρήνη. Και πάλι θα είμαι μαζί σας μέχρι το τέλος και δε θα σας εγκαταλείψω ούτε θα σας ξεχωρίσω από εκείνους που με αγαπούν με τέλεια αγάπη. Και πάλι, θα είστε μάρτυρές μου στη γη της Ανατολής μαζί με τους μαθητές μου, εκείνους που διάλεξα για να κηρύξουν το ευαγγέλιό μου". 

Οι ιδέες που απαντούν σε αυτά τα κείμενα φαίνεται πως άσκησαν επίδραση στη χριστιανική τέχνη της ανατολής και της Δύσης. Η εικόνα της στήλης φωτός, για παράδειγμα, με το αστέρι στην κορυφή της και τους αγγέλους δεξιά κι αριστερά αποτελεί σύνηθες εικογραφικό μοτίβο στις εικόνες της Γέννησης στην Ορθόδοξη παράδοση. Αλλά και το αστέρι-Ιησούς εμφανίζεται σε διάφορες απεικονίσεις της πορείας των μάγων σε εικόνες της δυτικής παράδοσης. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι τα σχετικά έργα του Rogier van der Weyden (φωτο).