Τις μέρες των Χριστουγέννων το τηλεοπτικό κανάλι BBC One πρόβαλε στην αγγλική τηλεόραση τη δραματοποιημένη ιστορία της Γέννησης του Ιησού (Τhe Nativity). Πρόκειται για μία σειρά τεσσάρων ημίωρων επεισοδίων, η οποία επικεντρώνεται στα γεγονότα, που έλαβαν χώρα, από τον αρραβώνα της Μαριάμ και τον ευαγγελισμό μέχρι και τη γέννηση στη Βηθλεέμ. Η σειρά σχολιάστηκε γενικά θετικά τόσο στον αγγλικό τύπο (βλ. για παράδειγμα το δημοσίευμα στην Independent, όσο και σε διάφορα βιβλικά ιστολόγια (βλ. για παράδειγμα τα σχόλια του Matt Page). Καθώς είχα την ευκαιρία να την δω, θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας μερικές σκέψεις γι' αυτήν. Πρόκειται για μια φιλόδοξη προσπάθεια, η οποία, από όσο αναφέρεται στο διαδίκτυο, έλαβε υπόψη της τη γνώμη καινοδιαθηκολόγων (βλ. το δημοσίευμα της Helen Bond).
Αυτό που χαρακτηρίζει την ταινία είναι ο ανθρώπινος χαρακτήρας της κι ο συγκρατημένος ρεαλισμός της. Άλλωστε αυτό ήταν κάτι που το ίδιο το κανάλι πρόβαλε στη διαφημιστική του καμπάνια ("Four-part drama revealing the human story beneath the classic biblical tale"). Όλα τα στοιχεία που μας είναι γνωστά από την αφήγηση των ευαγγελίων (Ματθαίου και Λουκά) είναι εδώ, τοποθετημένα σε μία διαφορετική σειρά, χωρίς το θεολογικό χρωματισμό τον οποίο προσλαμβάνουν μέσα στην ευαγγελική διήγηση, χωρίς όμως και να αποκλείουν το θαυμαστό, αν κι αυτό πλέον αποδεικνύεται αντικείμενο της προσωπικής υπαρξιακής πάλης, στην οποία εστιάζει το σενάριο. Η εσωτερική πάλη του Ιωσήφ, της Μαριάμ αλλά και των μάγων και του βοσκού Θωμά (που πρέπει να παλέψει μεταξύ της ειρηνικής προσδοκίας ενός Μεσσία ή της βίαιης αντίστασης κατά των Ρωμαίων) καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας. Και φυσικά εκεί είναι κι ο Ηρώδης, ανήμπορος ουσιαστικά και επικίνδυνος, γεμάτος φοβίες και μίσος αλλά κι οι Μάγοι με τις δικές τους μεταφυσικές ανησυχίες.
Οι βασικές πηγές της ιστορίας είναι, από όσο μπορώ να διαπιστώσω, οι σχετικές αφηγήσεις στο κατά Ματθαίον και κατά Μάρκον αλλά και η χριστιανική παράδοση, όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα στους αιώνες. Έτσι οι γονείς της Μαριάμ, οι οποίοι ωστόσο ζουν και αγωνιούν για την αποκατάσταση της κόρης τους και στη συνέχεια κατά την εγκυμοσύνη της για την ασφάλειά της, ονομάζονται Ιωακείμ και Άννα, όπως δηλαδή μας είναι γνωστοί από το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου. Oι μάγοι είναι τρεις, όπως τους θέλει η εικονογραφική παράδοση και φέρουν τα γνωστά κυρίως στη Δύση ονόματα Μελχιόρ, Κάσπαρ και Βαλτάσαρ. Η τελική σκηνή της προσκύνησης μέσα στη φάτνη, όπου παρόντα είναι φυσικά το παραδοσιακό γαϊδουράκι και το βόδι, θυμίζει τις δυτικές εικόνες της Γέννησης με τη Μαριάμ-Παναγία ντυμένη με γαλάζιο πέπλο (βλ. φωτό). Ταυτόχρονα η ιστορία παρουσιάζει με αρκετό ρεαλισμό την πολιτική κατάσταση της εποχής: τελώνες και σκληρή φορολογία, Ηρώδης και Ρωμαίοι, ένοπλη αντίσταση κατά των Ρωμαίων, κοινωνικές τάξεις και καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη. Φυσικά σε πολλά σημεία η ιστορία φαίνεται να απομακρύνεται από την ιστορική πραγματικότητα της εποχής: η Ναζαρέτ παρουσιάζεται σα μια μεγάλη σχετικά πόλη, κάτι που μάλλον δεν ήταν, οι ραββίνοι διαδραματίζουν ένα ρόλο απόλυτα καθοριστικό στη ζωή των κατοίκων της υπαίθρου (βλ. την ανάμειξή τους στην επιλογή συζύγου για τη Μαριάμ) και ο τρόπος που οι Μάγοι ερμηνεύουν τα γεγονότα θυμίζει τη φωνή των ευαγγελιστών (δεν απουσιάζει και η φράση "και ο Λόγος σαρξ εγένετο" από το κατά Ιωάννην, την οποία λέει ένας Μάγος προσκυνώντας το θείο βρέφος και ο χαρακτηρισμός του Βρέφους ως Αμνού του Θεού και φυσικά η αναφορά σε διάφορες προφητείες της Π.Δ., οι οποίες ερμηνεύθηκαν από την πρώτη εκκλησία χριστολογικά και δεν είναι και τόσο βέβαιο ότι έτσι κατανοούνταν από τους Ιουδαίους της εποχής του Ιησού).
Ο σεναριογράφος ενσωμάτωσε στην ιστορία του πολλά ερμηνευτικά στοιχεία. Έτσι οι μάγοι "ἐξ ἀνατολῶν" του κατά Ματθαίον γίνονται αστρονόμοι που μελετούν τα άστρα στην Αστρονομική Σχολή της Βαβυλώνας. Ο φωτεινός αστέρας είναι το αποτέλεσμα της σύνοδου του πλανήτη Δία με άλλα αστρικά σώματα, αν και από όσο γνωρίζω, η θέση αυτή στην έρευνα δεν είναι ευρέως αποδεκτή και μάλλον είναι απίθανο να ήταν σε θέση οι Μάγοι να συμπεράνουν από αυτό το φαινόμενο το ακριβές σημείο όπου έλαβε χώρα η γέννηση του Ιησού. Ωστόσο αυτό το στοιχείο συμβάλλει στο δραματικό χαρακτήρα της ιστορίας, καθώς σε διάφορες στιγμές της ιστορίας προβάλλεται η εξέλιξη της κίνησης των πλανητών που θα δημιουργήσουν το φαινόμενο του άστρου της Βηθλεέμ. Η ιστορία της ταινίας The Nativity είναι μία πορεία διαφορετικών προσώπων που κινούνται όλα - χωρίς το καθένα να το συνειδητοποιεί πάντα - προς ένα σημείο κι ένα γεγονός, στο στάβλο της Βηθλεέμ και στη γέννηση του Ιησού-Μεσσία. Κι η κίνηση των άστρων, η οποία φαίνεται κατά κάποιον τρόπο να προδιαγράφει και να προκαθορίζει τον τόπο και τον χρόνο, δηλώνει το υπερφυσικό και πέρα από τον άνθρωπο στοιχείο της θεϊκής βούλησης (βλ. και τη συζήτηση του Ιωσήφ και της Μαριάμ κοιτώντας τον ουρανό της Ναζαρέτ για τη θεϊκή παρουσία και μέριμνα). Ο σεναριογράφος υιοθετεί για τον Ιωσήφ την παραδοσιακή αντίληψη ότι ήταν ξυλουργός κι αφήνει την άλλη εκδοχή (να ήταν λιθοδόμος, όπως έχει επίσης υποστηριχθεί) στον πιθανό υποψήφιο αρραβωνιαστικό της Μαριάμ (τον οποίο όμως οι γονείς της Μαριάμ απορρίπτουν). Επίσης η Μαριάμ έχει μια αδελφή, μία επινόηση του σεναρίου, παντρεμένη με έναν ψαρά ονόματι Σίμωνα (προφανώς για να γίνει και η σύνδεση του Ιησού με τον κόσμο των ψαράδων) και με τέσσερα παιδιά (ίσως για να εξηγήσει το πρόβλημα των αδελφών του Ιησού, τους οποίους μάλλον θεωρεί εξαδέλφιά του;).
Όπως προέγραψα, όλα τα στοιχεία της βιβλικής ιστορίας κι όλα τα πρόσωπα είναι εδώ. Αλλάζουν όμως συχνά θέση και αποκτούν περισσότερο δραματικό και ανθρώπινο χαρακτήρα. Αναφέρω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: η συνάντηση της Μαριάμ με την Ελισσάβετ είναι το πρώτο. Δεν υπάρχει η αναφορά στο σκίρτημα του βρέφους της Ελισσάβετ (αν και η Ελισσάβετ πιάνει την κοιλιά της, μόλις συναντά τη Μαριάμ, το οποίο είναι ίσως ένας υπαινιγμός) κι αυτός που ερμηνεύει όσα συμβαίνουν στην Μαριάμ είναι ο βουβός Ζαχαρίας, ο οποίος γράφει την προφητεία του Ησαΐα ("ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστὶ ἕξει"). Το ιστορικό ερώτημα βέβαια είναι, εάν ένας λευίτης της Παλαιστίνης θα κατέφευγε στην ελληνική μετάφραση του σχετικού χωρίου (το εβραϊκό δεν έχει τη λέξη "παρθένος" ως γνωστόν). Μέρος του χαιρετισμού της Ελισσάβετ γίνεται στη συνέχεια τμήμα του παραμυθητικού προς την προβληματισμένη Μαριάμ λόγου της. Το άλλο παράδειγμα είναι η συνάντηση των Μάγων με τον Ηρώδη, η οποία δε λαμβάνει τελικά χώρα, αλλά τους μάγους συναντά στην έρημο ένας Έλληνας αξιωματικός του Ιουδαίου βασιλιά, στον οποίο οι Μάγοι αποκαλύπτουν όσο το δυνατόν λιγότερα. Μάλιστα για να αποφύγουν τη συνάντησή τους με το βασιλιά οι Μάγοι καταφεύγουν σε ένα τέχνασμα (στέλνουν το καραβάνι τους πίσω στη Βαβυλώνα κι οι ίδιοι κρυφά πορεύονται προς την Βηθλεέμ).
Βασικός άξονας της ιστορίας τώρα είναι η ανθρώπινη πλευρά των γεγονότων. Αυτό καθίσταται σαφές από τον ρεαλιστικό και ζεστό συχνά διάλογο, το χιούμορ κάποιες φορές της ιστορίας (στην περίπτωση του Ιωσήφ που ετοιμάζεται να κτίσει ένα σπίτι γι' αυτόν και τη μέλλουσα σύζυγό του) και την προσθήκη πολλών λεπτομερειών άγνωστων ή και αντίθετων από τη βιβλική ιστορία. Έτσι η κυοφορούσα Μαριάμ γίνεται θύμα επίθεσης με πέτρες (υπαινιγμός στην τιμωρία που προβλεπόταν σε μοιχαλίδες) στην αγορά της Ναζαρέτ, ο ραββίνος δε δέχεται να την προστατεύσει στη συναγωγή (εδώ βλέπω μια κάποια κριτική στη στενή τήρηση του Νόμου εις βάρος της αγάπης και παραπέμπει και στη γνωστή ιστορία του κατά Ιωάννην) και στη Βηθλεέμ κανείς δε δέχεται να φιλοξενήσει τους Ιωσήφ και Μαριάμ, επειδή το παιδί που φέρει μέσα της η Μαριάμ δεν είναι του Ιωσήφ. Εδώ το σενάριο απομακρύνεται κατά πολύ από την βιβλική αφήγηση, αφού κάτι τέτοιο δεν υπονοείται στα ευαγγελικά κείμενα. Αντίθετα - τουλάχιστον αργότερα - ο Ιησούς χαρακτηρίζεται ως υιός του Ιωσήφ, κάτι που ίσως δηλώνει ότι η πραγματική καταγωγή του παρέμεινε ένα μυστικό της οικογένειάς του. Σκοπός αυτές οι προσθήκες έχουν να εντείνουν τη δραματική ένταση και να τονίσουν ακόμη περισσότερο την υπαρξιακή πάλη και τη δύναμη των κεντρικών προσώπων της ιστορίας. Άλλωστε αυτή η πορεία από την αμφιβολία στην πίστη (η οποία για τον Ιωσήφ διαρκεί σε όλη την ταινία) είναι ένα βασικό στοιχείο της αφήγησης και ένα σημείο ταύτισης του σύγχρονου θεατή του 21ου αιώνα με τα πρόσωπα και τα γεγονότα της. Η γέννηση και τα γεγονότα που οδηγούν σε αυτήν μπορούν να γίνουν αποδεκτά μόνο μέσα από την πίστη κι αυτό αποτελεί ένα από τα μηνύματα της ταινίας, ότι δηλαδή πέρα από τη ρεαλιστική διάσταση, η οποία αφήνει λίγο χώρο για το υπερφυσικό, υπάρχει πάντοτε η δυνατότητα της πίστης, αλλά αυτή είναι αποτέλεσμα πίστης και καθαρής προαίρεσης. Σε αυτήν την κατεύθυνση οδηγεί κατά τη γνώμη μου και η απαγγελία (από τον Γαβριήλ) στην τελευταία σκηνή της ταινίας των μακαρισμών για τους καθαρούς στην καρδιά που θα δούν τον Θεό κτλ.
Οι μακαρισμοί ωστόσο συνδέονται άμεσα και με ένα άλλο στοιχείο της ταινίας. Αν υπάρχει μία κεντρική και διήκουσα θεολογική έννοια στην ταινία, αυτή είναι η γέννηση του Μεσσία-Χριστού, που θα είναι Υιός του Θεού και θα κατάγεται από τη γενιά του Δαυίδ κι ο οποίος θα φέρει μια διαφορετική βασιλεία στους ανθρώπους (αυτήν που αποκαλύπτει τελικά η ταινία μέσα από τους μακαρισμούς κι η οποία βρίσκεται πολύ μακριά από την ένοπλη εξέγερση του Θωμά ή την πολιτική εξουσία του Ηρώδη). Βέβαια ο τρόπος που παρουσιάζεται αυτή η μεσσιανική προσδοκία στην ταινία είναι μάλλον αναχρονιστικός. Δεν είμαστε και τόσο βέβαιοι ότι όλος ο ιουδαϊκός λαός έτσι κατανοούσε τον Μεσσία ή ότι γενικά στον Ιουδαϊσμό με αυτόν τον τρόπο ερμηνεύονταν οι προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης ούτε φυσικά ότι οι πιθανές μεσσιανικές ιουδαϊκές προσδοκίες ήταν γνωστές και σε άλλους λαούς και μάλιστα με τόσες λεπτομέρειες. Ωστόσο πέρα από αυτήν την θεολογική υπερβολή του σεναρίου η ιδέα είναι σαφώς σημαντική και σύμφωνη και με τη συνοπτική παρουσίαση της επίγειας δράσης του Ιησού.
Στα δυνατά σημεία της ταινίας θα μπορούσαμε να προσμετρήσουμε τις πολύ καλές ερμηνείες των ηθοποιών που ενσαρκώνουν τα διάφορα πρόσωπα της ιστορίας και τον πολύ ανθρώπινο διάλογο (από τον οποίο βέβαια δε λείπουν τα αναχρονιστικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα η προτροπής της μαίας στον Ιωσήφ να κρατήσει το χέρι της Μαριάμ κατά τον τοκετό ("you can hold her hand") κι η ικανότητα τελικά του σεναρίου να μην καταστρέφει για χάρη ενός ρεαλισμού και μίας "πιστής" ιστορικής αναπαράστασης το στοιχείο του υπερφυσικού διατηρώντας όμως ταυτόχρονα το ρόλο του ανθρώπου στις αποφάσεις και στα γεγονότα τα οποία αποτελούν έκφραση του θεϊκού σχεδίου και θελήματος.
Η γενική μου εκτίμηση είναι ότι πρόκειται για μια αξιόλογη δουλειά κι ένα πολύ καλό παράδειγμα πρόσληψης της βιβλικής ιστορίας και επαναφήγησής της μέσα στην εκλογικευμένη συνάφεια του 21ου αιώνα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου