Ο Παύλος στον Παράδεισο και την Κόλαση: δύο απόκρυφες αποκαλύψεις (Α΄μέρος)
Στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του ο Κ. ασχολείται με το παράδειγμα δύο απόκρυφων αποκαλύψεων, που συνδέονται με το πρόσωπο του αποστόλου Παύλου.
Ο Κ. ξεκινά με μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση: η τάση που παρατηρείται στα απόκρυφα δεν είναι να προχωρούν σε βάθος αλλά να καλύπτουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο εύρος πληροφοριών. Παραπέμπει στο υφολογικό μέσο της αρχαίας ρητορικής, το οποίο ονομάζεται amplificatio. Ο Λογγίνος (1ος αι. μ.Χ.) την ονομάζει «αὔξησιν» (Περὶ ὕψους 12.1) [Α.Τ.: βλ. επίσης Λογγίνου, Περὶ ὕψους 12.2: καὶ ἔστιν αὔξησις, ὡς τύπῳ περιλαβεῖν, συμπλήρωσις ἀπὸ πάντων τῶν ἐμφερομένων τοῖς πράγμασι μορίων καὶ τόπων...»] Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα amplificatio του 2 Κορ 12,1-5 είναι και δύο απόκρυφες αποκαλύψεις του Παύλου, μία στα κοπτικά και μία στα ελληνικά.
Το συγκεκριμένο κείμενο από την 2 Κορ είναι η «αρπαγή» του Παύλου «ἕως τρίτου οὐρανοῦ», το οποίο έχει προκαλέσει μεγάλη συζήτηση στους ερευνητές. Ο Κ. αναφέρει μερικά από τα ζητήματα που κυριάρχησαν στη μέχρι σήμερα συζήτηση της περικοπής:
-η αναφορά στο γεγονός σε γ΄ πρόσωπο δείχνει ότι ο απόστολος επιθυμεί να αποστασιοποιηθεί από αυτό
-ο Παύλος τοποθετεί το γεγονός 14 χρόνια πριν την συγγραφή της επιστολής. Αν η επιστολή χρονολογηθεί κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 50, τότε το γεγονός πρέπει να τοποθετηθεί στα 40-42 μ.Χ. και μάλλον αναφέρεται σε κάποια περίοδο που ο Παύλος αποσύρθηκε στη Συρία ή Κιλικία.
-Τα γεγονότα που περιγράφει είναι ένα ή δύο; Ο Κ. θεωρεί ότι είναι ένα γεγονός.
-Ποια η σχέση σε αυτήν την περίπτωση παραδείσου και τρίτου ουρανού; Και γιατί ο λόγος είναι μόνο για 3 ουρανούς, όταν συνήθως στα αποκαλυπτικά κείμενα ο λόγος είναι για 7 ή περισσότερους.
- Ποια μυστήρια αποκαλύφθηκαν στον Παύλο στον παράδεισο;
- Γιατί ο Παύλος εκφράζει μια τέτοια αμφιβολία, αν ήταν εν σώματι ή εκτός του σώματος.
Ο Hans Dieter Betz ερμήνευσε αυτήν την περιγραφή του Παύλου ως παρωδία ενός ουράνιου ταξιδιού. Με αυτόν τον τρόπο σατιρίζει τις πνευματικές εμπειρίες των αντιπάλων του (κατά έναν ανάλογο τρόπο όπως ο Λουκιανός). Η Paula R. Gooder υποστηρίζει ότι εδώ ο Παύλος περιγράφει ένα ουράνιο ταξίδι που απέτυχε: έφτασε μέχρι τον 3ο ουρανό, δεν κατάφερε να φτάσει στον 7ο, κάτι που έμεινε στη μνήμη του ως σκόλωψ τη σαρκί.
Οι δύο αποκαλύψεις, τις οποίες στη συνέχεια παρουσιάζει ο Κ., προσπαθούν να καλύψουν τα κενά της διήγησης του Παύλου και να απαντήσουν ορισμένα από τα παραπάνω ζητήματα. Ότι ήδη από την αρχαιότητα υπήρχε ενδιαφέρον για το ουράνιο ταξίδι του Παύλου, το μαρτυρεί ο Ειρηναίος, ο οποίος στο πλαίσιο μίας αντιπαράθεσης με τους γνωστικούς παραθέτει εκτενή ερμηνεία του 2 Κορ 12,1-5. Στο πλαίσιο της ιστορίας πρόσληψης αυτής της περικοπής εντάσσονται και οι δύο αποκαλύψεις του Παύλου.
ΙΙ. Η κοπτική Αποκάλυψη του Παύλου από το Nag Hammadi
Ανάμεσα στα κείμενα του Nag Hammadi οι Αποκαλύψεις είναι εκείνο το είδος κειμένου που απαντά με μεγαλύτερη συχνότητα. Στον Κώδικα V υπάρχει μία συλλογή από Αποκαλύψεις κι ανάμεσά τους ως πρώτη παραδίδεται εκείνη του Παύλου. Καταλαμβάνει 7 σελίδες του χειρογράφου και στην κοπτική εκδοχή ανάγεται στο έτος περίπου 350 μ.Χ. Πρέπει να μεταφράστηκε από ένα αρχαιότερο ελληνικό κείμενο αρχικά στη μποχαϊρική διάλεκτο και στη συνέχεια στην σαϊδική. Σύμφωνα με τη γενικά αποδεκτή θέση το ελληνικό κείμενο χρονολογείται στο 2ο αι. μ.Χ., ίσως στα χρόνια 150-170 μ.Χ.
Περιεχόμενο – ανάλυση επιμέρους σημείων
Η συνάντηση
Το κείμενο, που είναι κατεστραμμένο στην αρχή του, παρουσιάζει τον Παύλο σε ένα ταξίδι του προς την Ιερουσαλήμ. Συναντά ένα μικρό παιδί, το ρωτά για το δρόμο και αρχίζει μια συζήτηση μαζί του. Τρία πρώτα σημεία εντοπίζει εδώ ο Κ.: α) η Ιερουσαλήμ στο κείμενο έχει τη διπλή λειτουργία της επίγειας και της ουράνιας πόλης, β) το μικρό παιδί κατ’ αναλογία προς άλλα κοπτικά κείμενα είναι πιθανόν ο Χριστός κι εδώ μάλλον πρόκειται για μια συνάντηση του Παύλου με τον αναστημένο Χριστό. Λίγο αργότερα ωστόσο το παιδί ονομάζεται «πνεῦμα». Ας σημειωθεί επίσης ότι εκτός από αυτό το αμφίβολο σημείο πουθενά αλλού μέσα στο κείμενο δεν εμφανίζεται ο Χριστός, γ) υπάρχουν τρεις εκδοχές για το πότε σύμφωνα με την αντίληψη του συγγρ. έλαβε χώρα αυτή η συνάντηση:
-κατά το ταξίδι στην Ιερουσαλήμ => βλ. Γαλ 1,18-19
-κατά την Αποστολική Σύνοδο => βλ. Γαλ 2,2
-κατά τα γεγονότα που περιγράφονται στο Γαλ 1,15-17
Ο Κ. θεωρεί τη δεύτερη εκδοχή ως πιθανότερη.
Η διπλή αποκάλυψη
Στη συνέχεια το παιδί κάνει μία διπλή αποκάλυψη. Στην πρώτη αποκαλύπτει στον Παύλο ότι θα συναντήσει τους άλλους αποστόλους στην Ιερουσαλήμ και αναφέρει μία σειρά από εχθρικά όντα (δυνάμεις, αρχαγγέλους, κυριότητες, όλους τους δαίμονες κτλ.) που θα συνοδεύσουν τον Παύλο στο ουράνιο ταξίδι του.
Στο δεύτερο μέρος ο Παύλος βρίσκεται σε ένα όρος στην Ιεριχώ, όπου συναντά τους αποστόλους, οι οποίοι όμως είναι πνεύματα. Γενικά στη γνωστική ερμηνεία της παραβολής του Καλού Σαμαρείτη η Ιεριχώ συμβολίζει τα επίγεια. Η ψυχή, που ταξιδεύει από την ουράνια Ιερουσαλήμ προς τα εκεί πέφτει θύμα των ληστών, που είναι δαίμονες σαν αυτοί που αναφέρθηκαν από το παιδί στην προηγούμενη αποκάλυψη.
Ο τρίτος ουρανός
Οι δύο άλλοι ουρανοί δεν αναφέρονται καθόλου και ο Παύλος βρίσκεται στον τρίτο ουρανό που για το συγγρ. της αποκάλυψης δεν ταυτίζεται με τον παράδεισο. Κατευθυνόμενος προς τον τέταρτο ουρανό ο ουρανός βλέπει τον εαυτό του και τους 12 αποστόλους στο βουνό, κάτι που δηλώνει ότι κινούνται σε δύο παράλληλους κόσμους, ένα γήινο κι έναν ουράνιο. Πρόκειται για μια προσπάθεια ερμηνείας για τα «ἐν σώματι – χωρὶς τοῦ σώματος».
Τέταρτος ουρανός
Εδώ περιγράφεται ένα δικαστήριο. Μία ψυχή αντιμετωπίζει το κατηγορητήριο ενός τελωνίου και παρουσιάζονται τρεις μάρτυρες που αντιπροσωπεύουν τις εσωτερικές κινήσεις της ψυχής. Ως τιμωρία της αποκτά ένα νέο σώμα. Πρόκειται εδώ για μία μετενσάρκωση πλατωνικού χαρακτήρα.
Πέμπτος ουρανός
Στον πέμπτο ουρανό εμφανίζεται ένας άγγελος με ένα μεταλλικό ραβδί, έμμεση αναφορά στα Ψα 2,9 και Αποκ 2,26. 19,15. Συνοδεύεται από τρία ακόμη όντα και οδηγούν ψυχές στο δικαστήριο. Εδώ χρησιμοποιείται η ελληνική λέξη «ἐρίζειν» που θυμίζει τις Εριννύες.
Έκτος ουρανός
Εδώ υπάρχει ακόμη ένα τελώνιο, το οποίο όμως δε μπορεί να σταματήσει τον Παύλο, ο οποίος γνωρίζει την κατάλληλη φράση και περνά στον έβδομο ουρανό.
Έβδομος ουρανός
Δεν είναι ο τελευταίος ουσιαστικά ουρανός, αλλά το ύψιστο σημείο στο οποίο κατόρθωσε να φτάσει ο Παύλος. Εδώ βρίσκεται ο Δημιουργός Θεός της Π.Δ., ο οποίος στα γνωστικά κείμενα είναι ένα διφορούμενο πρόσωπο. Στη συζήτηση που ακολουθεί ο Παύλος απαντά στο ερώτημα σχετικά με την καταγωγή του: «θέλω να κατέβω στον κόσμο των νεκρών για να αιχμαλωτίσω την αιχμαλωσία, την οποία αιχμαλώτισαν στην αιχμαλωσία της Βαβυλώνας» (p. 23,18-22). Για να μπορέσει να περάσει και αυτό το στάδιο, όπως και τα προηγούμενα τελώνια, ο Παύλος πρέπει να δώσει το «σημεῖον», το οποίο σύμφωνα με τον Κ. πρέπει να ήταν συνθήματα ή φυλακτά ή άλλα αντικείμενα ή ακόμη η δράση των μυστηρίων.
Ο όγδοος, ένατος και δέκατος ουρανός
Ο όγδοος ονομάζεται με το ελληνικό όνομα «Όγδοάς», η οποία σε άλλα γνωστικά κείμενα είναι η πατρίδα της Σοφίας ή η ουράνια Ιερουσαλήμ. Εντωμεταξύ ο Παύλος έχει μεταμορφωθεί σε καθαρό πνεύμα.
Επειδή το τέλος παρουσιάζεται ως μια αντι-κλίμακα ο Κ. υποστηρίζει ότι το πραγματικό τέλος είναι η απάντηση που έδωσε ο Παύλος στο δημιουργό Θεό. Θυμίζει πολύ τη Βαβυλώνια Αιχμαλωσία, το Ψα 68,19 και την πρόσληψή του στο Εφ 4,8. Ο Παύλος έχει επομένως ένα έργο: πρέπει να ελευθερώσει αιχμάλωτες ψυχές που βρίσκονται στη γη και να εξασφαλίσει την επιστροφή τους στον ουρανό. Αυτή η άνοδος στον ουρανό θεωρείται γενικά στα γνωστικά κείμενα ως ένα γεγονός που θα λάβει χώρα μετά θάνατον. Εδώ το θέμα μεταμορφώνεται σε ένα ουράνιο ταξίδι, παρόμοιο με αυτό που συναντούμε σε μία ιουδαϊκή και ελληνιστική αποκάλυψη. Αυτό συνδέεται και με το γεγονός ότι ο Ιησούς δεν εμφανίζεται στο συγκεκριμένο κείμενο. Εδώ ο Παύλος αναλαμβάνει το ρόλο του και καθίσταται μία όμοια με τον Χριστό μορφή σωτήρα.
Ο Κ. καταλήγει ότι η κοπτική αποκάλυψη ανήκει στην ιστορία πρόσληψης (Rezeptionsgeschichte) τμημάτων της Κ.Δ και μάλιστα κειμένων από την προς Γαλάτας, Εφεσίους και 2 Κορινθίους.
Σε μία επόμενη ανάρτησή μας θα παρουσιάσουμε την ελληνική αποκάλυψη και τη σύγκριση που κάνει ο Κ. μεταξύ των δύο κειμένων.
